Λαοί και επιδημίες, του Γουίλιαμ Χ. ΜακΝήλ

Όχι, δεν είναι ένα βιβλίο που γράφτηκε λόγω κορονοϊού. Δεν είναι κάποια κοινωνιολογική μελέτη λόγω μόδας και επικαιρότητας. Είναι βιβλίο του 1976, που γράφτηκε 2 χρόνια νωρίτερα. Δηλαδή τότε που κανένας κάτοικος του προηγμένου κόσμου δεν ονειρευόταν επιδημίες, τότε που τα εμβόλια έκαναν ακόμα τον μεγάλο τους αγώνα για την καθιέρωση στο ιατρικό δελτίο της ανθρωπότητας.

Τι είναι το Λαοί και Επιδημίες του σπουδαίου Καναδοαμερικανού ιστορικού και καθηγητή πανεπιστημίου William H. McNeill;

Οι πανδημίες, οι επιδημίες αν θέλετε, δεν είναι μόνο υγειονομικά γεγονότα∙ έχουν ευρύτερες κοινωνικές, πολιτικές, οικονομικές, πολιτιστικές διαστάσεις. Γιατί τώρα πλέον είμαστε και εμείς γνώστες του τι προκαλεί μια πανδημία/επιδημία. Οι Ολυμπιακοί του 2020 ματαιώθηκαν και αυτοί του 2021 διεξάγονται χωρίς κόσμο, χωρίς αίγλη, με δεκάδες περιορισμούς. Ο αθλητισμός, οι συναυλίες, τα θέατρα, όλος ο πολιτισμός έχει γονατίσει. Το είδαμε, το ζήσαμε, το ζούμε. Οι οικονομίες, ευρύτερες, τοπικές ή οικογενειακές έχουν δεχτεί απανωτά κροσέ που οδηγούν σε ζάλη, λιποθυμία ή και χειρότερες καταλήξεις. Το εμπόριο, η ανάπτυξη των μεταφορών, οι μετακινήσεις, τα ταξίδια (τουρισμός), η αλλαγή της κοινωνικής δραστηριότητας των ανθρώπων ευνοεί την ανάπτυξη επιδημιών.

Σε αυτήν την κοινωνιολογική εικόνα έρχεται να προστεθεί η επιστήμη. Η επιστήμη από την οποία οι άνθρωποι, κυρίως η Δύση, έχουν την απαίτηση να βρίσκει άμεσα τις καλύτερες δυνατές λύσεις-γιατρικά προκειμένου να τελειώνει ακαριαία κάθε μαρτύριο. Γίνεται όμως;

Το 1980 ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας ανακοίνωσε τα τελευταία κρούσματα ευλογιάς στον πλανήτη. Ήταν η πρώτη εξάλειψη πανδημίας σε παγκόσμιο επίπεδο. Τα νέα τότε αντιβιοτικά, τα γενικά μέτρα δημόσιας υγείας είχαν δημιουργήσει υψηλά επίπεδα υγεία που δεν επέτρεπαν την εμφάνιση πανδημιών. Ήταν μια νίκη της ανθρωπότητας επί των νοσογόνων οργανισμών.

Ο ΜακΝήλ πρόλαβε την εμφάνιση του AIDS το οποίο ενέταξε σε πρόλογο μεταγενέστερης έκδοσης, δεν πρόλαβε όμως τον κορονοϊο που ίσως του έδινε ένα ακόμα πιο δυναμικό πλαίσιο να ολοκληρώσει τη μελέτη του. Ο ΜακΝηλ ουσιαστικά ακολούθησε την ανθρώπινη ιστορία, εκκινώντας από τον άνθρωπο των δέντρων και τον άνθρωπο κυνηγό πριν 40 χιλιάδες χρόνια και φτάνοντας ως τον σύγχρονο άνθρωπο των τελών του 20ου αιώνα, κοιτάζοντάς την όμως μέσα από το καλειδοσκόπιο των πανδημιών και επιδημιών, οι οποίες καθόρισαν πολλά στην εξέλιξη των ανθρώπων και των κοινωνιών τους. Καταδεικνύει πόσο εξαρτώνται οι οικονομίες και η παραγωγικότητα των κοινωνιών από την υγεία, κάτι το οποίο δεν φαίνεται μόνο από τις πανδημίες, αλλά από τα γενικά επίπεδα υγείας μιας κοινωνίας. Στις φτωχότερες περιοχές του πλανήτη για παράδειγμα όπως η Κεντρική Αφρική και μεγάλο μέρος της Ασίας τα επίπεδα υγείας και ασθένειας συνδέονται άμεσα με τη φτώχεια, την παραγωγή, τις κατακτήσεις μιας κοινωνίας. Για να ανέβεις πρέπει να είσαι υγιής, δείχνει η ιστορία.

Είναι ένα ταξίδι στο ζόφο των ασθενειών που καθόρισαν την ανθρωπότητα. Αν και τις πλησιάζει με ευκρίνεια, όχι. Είναι μάλλον το αντίστροφο: ένα τεκμηριωμένο οδοιπορικό στην πορεία της ανθρωπότητας από την ασθένεια στην υγεία, από την πρόληψη στην επιστήμη, από την δεισιδαιμονία στη μέθοδο. Και για τον γράφοντα είναι κάτι πολύ περισσότερο: είναι ένα ψαγμένο, πολυσυλλεκτικό βιβλίο ιστορίας για την ανθρώπινη ύπαρξη το οποίο όμως σου μαθαίνει ένα απειράριθμο πλήθος πραγμάτων, καθώς η ιστορία της ανθρωπότητας διακλαδίζεται σαν τεράστιος ποταμός σε εκατοντάδες παραπόταμους, ποτάμια, ρυάκια, πηγές.

Κοίτα τώρα: “Η ιστορία είναι όντως δραματική. Οι Άγγλοι άποικοι έφεραν κουνέλια στην Αυστραλία το 1859. Ελλείψει φυσικών κυνηγών, το νέο είδος εξαπλώθηκε ραγδαία σε ολόκληρη την ήπειρο, αυξάνοντας κατακόρυφα τον πληθυσμό του και, από τη σκοπιά των ανθρώπων, έγινε μια μάστιγα που κατανάλωνε το χορτάρι που, διαφορετικά, θα έτρωγαν τα πρόβατα. Το αποτέλεσμα ήταν να μειωθούν η παραγωγή μαλλιού της Αυστραλίας και τα κέρδη αναρίθμητων κτηνοτρόφων. Οι ανθρώπινες προσπάθειες για μείωση του αριθμού των κουνελιών πήραν νέα τροπή το 1950, όταν ο ιός της μυξωμάτωσης (μακρινός συγγενής της ανθρώπινης ευλογιάς) μεταδόθηκε επιτυχημένα στον πληθυσμό των κουνελιών της ηπείρου. Ο αρχικός αντίκτυπος ήταν εκρηκτικός: μέσα σε μία και μόνο σεζόν μολύνθηκε μια περιοχή τόσο μεγάλη σε έκταση όσο η δυτική Ευρώπη. Το ποσοστό θνησιμότητας στις τάξεις των κουνελιών που είχαν προσβληθεί από την ασθένεια έφτασε τον πρώτο χρόνο το 99.8%. Την επόμενη χρονιά, ωστόσο, το ποσοστό θνησιμότητας μειώθηκε στο 90% και εφτά χρόνια αργότερα η θνησιμότητα μεταξύ των προσβεβλημένων κουνελιών ήταν μόλις 25%. Προφανώς είχε συντελεστεί μια πολύ αυστηρή και πολύ ραγδαία φυσική επιλογή εντός του πληθυσμού των κουνελιών , αλλά και μεταξύ των διαφορετικών στελεχών του ιού. Τα δείγματα του ιού που προέρχονταν από άγρια κουνέλια έδειχναν ότι κάθε χρόνο ελαττωνόταν η λοιμοτοξικότητά του. Παρ΄όλα αυτά, ο πληθυσμός των κουνελιών της Αυστραλίας δεν ανέκαμψε στα προηγούμενα επίπεδα και ενδεχομένως να μην ανακάμψει για αρκετά χρόνια ακόμα- ίσως και ποτέ. Το 1965 ο αριθμός των κουνελιών στην Αυστραλία ήταν πέντε φορές μικρότερος από τον αριθμό τους προτού ενσκύψει η μυξωμάτωση“.

Είναι μόνο μία παράγραφος, μια μικρή παράμετρος από τις εκατοντάδες που θα συναντήσετε στο βιβλίο, που διαπλέκονται μεταξύ τους και συνθέτουν ψηφίδα ψηφίδα τη μεγάλη Ιστορία. Μια ιστορία που δεν είναι μια περιήγηση στις μεγάλες επιδημίες και πανδημίες (ευλογιά, γρίπη, χολέρα, ελονοσία, δάγκειος πυρετός, πανώλη) αλλά μια δυναμική διαδικασία που ορισμένες φορές αγγίζει τα όρια του μυθιστορήματος. Η γραφή του ΜακΝήλ άλλωστε είναι τέτοια.