Η χώρα των τεράτων, του Μορίς Σέντακ

Ο Μαξ ντύθηκε λύκος και έκανε κάθε λογής σκανταλιές. Η μητέρα του τον μάλωσε. “Τέρας” του φώναξε. “Θα σε φάω” και τον έστειλε για ύπνο νηστικό. Εκείνος θύμωσε. Αλλά λίγο μετά, ένα δάσος άρχισε να φυτρώνει στο δωμάτιό του. Ένα δάσος που όλο και μεγάλωνε ώσπου έκρυψε τα πάντα στο δωμάτιο και κυριάρχησε. Ένα πέλαγος φούσκωσε και μια μυστική βάρκα, μόνο για τον Μαξ, σάλπαρε ταξιδεύοντας για έναν χρόνο και περισσότερο. Μέχρι που έφτασε στη χώρα των τεράτων και τα τέρατα βρυχήθηκαν και έδειξαν τα τρομερά τους δόντια, γούρλωσαν τα μάτια τους και έβγαλαν τα φοβερά τους νύχια. Ο Μαξ τους φώναξε “ακίνητοι”, τα δάμασε με κόλπο μαγικό και όλα είπαν πως το πιο άγριο τέρας ήταν ο Μάξ. Και έτσι τον έκαναν βασιλιά τους! “Και τώρα ας αρχίσει ο κακός χαμός” φώναξε ο Μαξ. Και ο κακός χαμός άρχισε. Ώσπου του έλειψε ένα μέρος, όχι να είναι βασιλιάς, αλλά να τον αγαπούν όσο κανέναν...

Το Where the Wild Things Are, όπως είναι ο πρωτότυπος τίτλος του βιβλίου, του Maurice Sendak εκδόθηκε το 1963 από τις εκδόσεις Harper & Row. Αρχικά έλαβε πολλές επιφυλακτικές κριτικές από αρκετούς κριτικούς της εποχής και αδιάφορη υποδοχή από τα παιδιά και τους γονείς τους. Όμως, πολύ λογικό ήταν αυτό. Πρέπει να εξετάσουμε το χρονικό πλαίσιο για να κατανοήσουμε αυτό το πρώτο μούδιασμα. Μιλάμε για το 1963, δηλαδή σχεδόν 60 χρόνια πριν, όταν το εικονογραφημένο βιβλίο βρισκόταν διεθνώς σε παιδική ηλικία (στην Ελλάδα αφήστε το καλύτερα) και τα ελάχιστα ξεχωριστά πράγματα σόκαραν τις λίγες πεπατημένες. Πώς να γίνει αρεστό και να αξιολογηθεί θετικά ένα βιβλίο, με ελάχιστα λόγια, με ένα θυμωμένο παιδί, που το στέλνει η μητέρα του για ύπνο νηστικό αποκαλώντας τον “τέρας” και το οποίο φεύγει προς κάποια άγνωστη χώρα με τέρατα που τον κάνουν βασιλιά τους; Με αρκετές silent σελίδες, όπου η ανάγνωσή τους θα ήταν αναμφίβολα μια προβληματική κατάσταση για τους περισσότερους αναγνώστες, παιδιά και μη;

Έπρεπε να κυλήσει η επαναστατική φύση της δεκαετία του 60′ και να δώσει τη σκυτάλη στη στερέωση νέων ιδεών και ψαύσεων κατά τη δεκαετία του 70′ για να αρχίσει Η χώρα των τεράτων να βρίσκει τη θέση της στους αναγνώστες. Γιατί όσοι έπρεπε, είχαν δει την αξία και την πρωτοπορία του και είχαν τιμήσει τον Sendak με το βραβείο Caldecott Medal το 1964 για το βιβλίο αυτό και το 1970 με το βραβείο Χανς Κρίστιαν Άντερσεν για την προσφορά του ως εικονογράφου βιβλίων για παιδιά.

Τι κάνει όμως αυτό το βιβλίο να έχει χαρακτηριστεί από πολλούς (π.χ. το 2012 το School Library Journal χρηματοδότησε μια έρευνα αναγνωστών, η οποία αναγνώρισε το Where the Wild Things Are ως κορυφαίο εικονογραφημένο βιβλίο στον κόσμο, όπως και το περιοδικό TIME) ως το καλύτερο εικονογραφημένο βιβλίο όλων των εποχών στον κόσμο;

Αν το δεις σήμερα, θα πεις ότι είναι ένα έξοχο βιβλίο αλλά όχι ανεπανάληπτο, αφού η τέχνη του picture book έχει εξελιχθεί και έχουμε αρκετά δείγματα εξαιρετικών βιβλίων. Όμως τότε, το 1963, πόσα τέτοια βιβλία, πόσες τέτοιες εικονογραφήσεις, πόσα τέτοια κείμενα με τέτοιες σημάνσεις και προεκτάσεις υπήρχαν; Θα σας πω. Το δέντρο που έδινε του Σελ Σίλβερστάιν (1964), Μια κάμπια πολύ πεινασμένη του Έρικ Καρλ (1969), Η Τίγρη που ήρθε για επίσκεψη της Τζούντιθ Κερ (1968), Το μαγικό δάχτυλο, του Ρόλαντ Νταλ, το Corduroy του Ντιν Φρίμαν (1968), πέντε δέκα ακόμα και τέλος. Τα περισσότερα βιβλία ανακύκλωναν συνηθισμένα, τετριμμένα μοτίβα, ιστοριούλες και παιδιάστικες εικονογραφήσεις. Όσοι τολμούσαν το καινούριο, γίνονταν συνήθως δεκτοί με περιφρόνηση από το άμαθο κοινό. Ο Sendak δεν αποτέλεσε εξαίρεση. Το κομψοτέχνημά του όμως αυτό δεν ήταν μια απλή ιστορία, αλλά ένα πολυσήμαντο βιβλίο που μαζί με το δέντρο του Σερλ Σιλβερστάιν, την κάμπια του Έρικ Καρλ και την τίγρη της Κερ, θα κήρυτταν την νέα εποχή του εικονογραφημένου βιβλίου στον κόσμο.

Η χώρα των τεράτων, ακόμα και αν το βγάλεις από την εποχή του, ακόμα κι αν θεωρήσεις ότι εκδόθηκε πρώτη φορά το 2022, θα είναι ένα από τα 10-20 καλύτερα βιβλία όλων των εποχών. Και αυτό είναι ένα παράσημο που δεν μπορεί να το λάβει σχεδόν κανένα άλλο βιβλίο πριν το 1990, πλην των 2-3 προαναφερομένων (βλέπε κάμπια, δέντρο, τίγρη). Αλλά στον συσχετισμό ποιότητας-χρονικού πλαισίου/εποχής, ίσως και να είναι το καλύτερο (κάμπια και δέντρο πιέζουν για δική τους πρωτιά).

Έχουν ασχοληθεί πολλοί, έχουν αναλύσει και γράψει πολλοί κριτικοί για το βιβλίο, διεθνώς. Το λιτό κείμενο, η απλότητα στην ανάπτυξη της ιστορίας, το θυμωμένο παιδί που δραπετεύει μέσω της φαντασίας του και επιστρέφει στο μέρος που το αγαπούν, το σπίτι του, την οικογένειά του, η μετατροπή του δωματίου του σε ένα δάσος, έναν ωκεανό, έναν άλλο κόσμο που τον οδηγεί σε έναν μακρινό, ασυνήθιστο προορισμό (θυμηθείτε την ιστορία του Τομ Σόγερ, ενδεικτικά στη διασκευή Τομ Σόγερ ή το μεγαλύτερο παιδικό δωμάτιο του κόσμου), οι βουβές σελίδες όταν αρχίζει “ο κακός χαμός“, η συναισθηματική αποστασιοποίηση του Μαξ από τα τέρατα τα οποία υποτάσσει και στα οποία αρχηγεύει, ο σύντομος κορεσμός του από την εύκολη υποταγή τους, το κοπιαστικό ταξίδι του να διαφύγει από την οικογενειακή ένταση και ταυτόχρονα τα ολοσέλιδα εικονογραφικά του κάδρα με τις μοντέρνες μολυβιές και τις άρτιες και εικαστικά προχωρημένες απεικονίσεις των τεράτων, είναι μερικές μόνο από τις παρατηρήσεις που μπορείς να κάνεις σε πρώτη φάση για αυτό το έξοχο βιβλίο.

Ο κόσμος των παιδιών, οι απογοητεύσεις, οι προσδοκίες, οι φόβοι, η αναζήτηση του καινούριου και της περιπέτειας που διασπά τη μονοτονία της καθημερινότητας αλλά και τις εντάσεις που αναστατώνουν τον ψυχισμό των παιδιών, η ανθεκτικότητα των παιδιών απέναντι στην σκληρότητα και διαφορετική προσέγγιση των ενηλίκων είναι άλλοι παράγοντες τους οποίους μπορούμε να υποθέσουμε ότι υπάρχουν στο εν λόγω βιβλίο. Αλλά και το μεγάλο μήνυμα που μπορούμε επίσης να υποθέσουμε ότι διακρίνουμε: ακόμα και αν είσαι άτακτος, ακόμα και αν δεν είσαι αυτός που πρέπει, ένα ζεστό φαγητό θα σε περιμένει πάνω στο τραπέζι. Αυτή η άνευ όρων, αειθαλής, καθολική μητρική (γονεϊκή ευρύτερα) αγάπη ως δομικό θεμέλιο της ύπαρξής μας κυριαρχεί, κατά τη γνώμη μου (και υποθέτω γνώμη πολλών) στην ιστορία του Sendak.

Ο διφορούμενος τίτλος του βιβλίου έχει αρκετές αναγνώσεις. Το άγριο πράγμα (το τέρας) είναι άραγε και ο άτακτος Μαξ, κατάπως τον  αποκάλεσε η μητέρα του; Πιθανότατα. Υπάρχει όμως και κάτι ακόμα. Ο Σεντάκ είχε αρχίσει να εικονογραφεί και να γράφει τα δικά του βιβλία κάπου στα μέσα της δεκαετίας του 1950′. Συνέλαβε την ιδέα ενός παιδιού που, τιμωρημένο από τους γονείς του, δραπετεύει προς μια φανταστική χώρα. Όμως, συνειδητοποίησε ότι δεν ήξερε πώς να σχεδιάζει άλογα όπως ήταν η αρχική του ιδέα, έτσι μετά από προτροπή του εκδότη του, άλλαξε το “land of wild horses” σε “wild things”, το οποίο είναι εμπνευσμένο από τη φράση των Εβραίων Ασκεναζίμ της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης “vilde chaya” (άγρια ζώα) που χρησιμοποιούνταν για τα ανήσυχα και άτακτα παιδιά.

Και ποια είναι αυτά τα wild things; Ήταν τέρατα, οποιαδήποτε τέρατα μπορούσε να φανταστεί ο Sendak. Και πώς τα φαντάστηκε; Ως καρικατούρες των θείων του, οι οποίες είχαν σχεδιαστεί αρχικά στα παιδικοεφηβικά του χρόνια, μετά από τις βαρετές επισκέψεις τους κάτι Κυριακές στο στο σπίτι τους στο Μπρούκλιν. Αυτοί οι Εβραίοι μετανάστες από την Πολωνία, με την γκροτέσκο αισθητική και τα γουρλωμένα μάτια, που του τσιμπούσαν τα μάγουλα όπως κάθε ενοχλητικός συγγενής που θέλει να δείξει την οικειότητά του με κάποιο ανίψι του, ήταν τα “τέρατα’ που θα κυριαρχούσαν στον νου του όταν θέλησε να ντύσει εικονογραφικά την περιπέτεια του Μαξ στην χώρα των τεράτων.

Το βιβλίο έχει προσαρμοστεί σε άλλα μέσα αρκετές φορές. Ενδεικτικά έχει γίνει μικρού μήκους κινούμενα σχέδια το 1973 σε σκηνοθεσία Τζιν Ντιτς και αφήγηση από τον Άλεν Σουίφτ, μια πιο ενημερωμένη έκδοση το 1988 με νέα μουσική και αφήγηση από τον Πίτερ Σίκελε, μια ημιτελής όπερα το 1980 από τον Όλιβερ Κνούσεν και μια ολοκληρωμένη εκδοχή το 1984 και μια live-action μεταφορά μεγάλου μήκους το 2009 από τον σκηνοθέτη Σπάικ Τζονζ.