Διαβάζεται σε 4′- Ηλικιακό κοινό: 15+ — Graphic novel για εφήβους και ενήλικες
-Μου άρεσε πάρα, πάρα πολύ.
-Εξήγησέ μου, γιατί δεν είμαι σίγουρος ότι κατάλαβα.
-Αφού δεν διάβασες το πρόγραμμα. Το πλυντήριο συμβολίζει τη σχέση μας με τον χρόνο. Είναι μια αναφορά στη νιτσεϊκή αιώνια επιστροφή.
-Α, μάλιστα!
σελ. 115
Μια graphic novel «Διάκριση» για μεγάλη διάκριση, από την Τιφέν Ριβιέρ.
Περί τίνος πρόκειται
Το graphic novel «Η Διάκριση» της Τιφέν Ριβιέρ, παρά τον ομώνυμο τίτλο, δεν φιλοδοξεί τη μεταγραφή σε εκλαϊκευμένο λόγο ενός από τα πιο σημαντικά έργα του διακεκριμένου Γάλλου φιλοσόφου, κοινωνιολόγου και κοινωνικού επιστήμονα Πιέρ Μπουρντιέ αλλά και της επιστήμης της κοινωνιολογίας. Όπως άλλωστε, κανένα από τα βιβλία του είδους δεν το επιδιώκει όταν η ανάγνωση των πρωτότυπων κειμένων θεωρητικού περιεχομένου απαιτεί έμπειρους αναγνώστες που όχι μόνο ερμηνεύουν, αναλύουν και αμφισβητούν έχοντας κατακτήσει το στάδιο του κριτικού γραμματισμού, αλλά διαθέτουν και ειδικές γνώσεις. Ενδεχομένως «Η Διάκριση», με τους προβληματισμούς και τα ερωτήματα που εγείρει, να συνιστά ένα κίνητρο προκειμένου να αναζητήσουμε οι ενήλικες, ίσως και οι έφηβοι που είναι σε θέση να επικοινωνήσουν με πιο σύνθετα κείμενα, το εμβληματικό αυτό έργο.
Αυτό, όμως, που επιτυγχάνει αδιαμφισβήτητα η συγκεκριμένη καλαίσθητη, προσεγμένη έκδοση είναι να συστήσει την επιστημονική μελέτη του Μπουρντιέ για την ταξική δομή στο πλατύ κοινό το οποίο εμπλέκει σε μια πολυεστιακή ανάγνωση που εξάπτει την περιέργεια του αναγνώστη εισάγοντάς τον ευθύς εξαρχής στο παιχνίδι των προβλέψεων και των ανατροπών, καθώς στην πορεία της αφήγησης εγείρονται διαρκώς νέοι προβληματισμοί που καλούνται να διερευνηθούν και να επιβεβαιωθούν. Έτσι, το έργο της Ριβιέρ εμπνέεται από το πρωτότυπο και προσφέρει μια ελεύθερη και σύγχρονη επανερμηνεία.
Ένας καθηγητής κοινωνιολογίας προσπαθεί να διδάξει σε μαθητές Λυκείου τις βασικές αρχές της «Διάκρισης» του Μπουρντιέ. Κυρίως, βοηθά να αναπτυχθεί μια συζήτηση γύρω από την αυτοεκπληρούμενη προφητεία και τη προδιαγεγραμμένη πορεία που εκκινεί από το ερώτημα του πού μπορεί να βρεθεί στις σκάλες της κοινωνικής ανέλιξης ένα παιδί που γεννιέται σε μια ορισμένη τάξη είτε έχοντας συγκεκριμένο πολιτισμικό και οικονομικό κεφάλαιο που του κληροδοτείται είτε επαυξάνοντάς το. Ερώτημα που επαναδιατυπώνεται δίνοντας μια άλλη διάσταση στις παραδόσεις όταν ο καθηγητής δηλώνει «ταξικός αποστάτης». Καθώς οι οπτικές γωνίες αλλάζουν, μας δίνεται η δυνατότητα να παρακολουθούμε τη σχέση του καθηγητή, που προέρχεται από μια εργατική οικογένεια, με τη μεγαλοαστική οικογένεια του φίλου του.
Η αρχική συσπείρωση γύρω από την έννοια της “έξης” (το ταξικό habitus, των δομών που έχει εσωτερικεύσει το άτομο μέσω της κοινωνικοποίησής του) εξελίσσεται σε επιμέρους διακρίσεις και ταξινομήσεις μέσα στις κοινωνικές τάξεις.
Στην πορεία μιας γραμμικής αφήγησης που συνοδεύει τις παραδόσεις του καθηγητή, τα παιδιά αρχίζουν ακούσια ή εκούσια να παρατηρούν το οικογενειακό τους περιβάλλον, σχέσεις εφήβων που ανήκουν σε διαφορετικές τάξεις προσπαθούν να αναπτυχθούν και αρχίζουν οι συσχετισμοί γούστου και κοινωνικής τάξης. Η αρχική τους δυσπιστία να δεχτούν σοβαρά αυτά που τους λέει ο καθηγητής, δίνει τη θέση της στην έκπληξη, καθώς η παρατήρηση επιβεβαιώνει τη θεωρία. Σταδιακά αυξάνεται η συνείδηση των παιδιών για την τάξη στην οποία ανήκουν και τις αιτίες που παγιώνουν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της. Στο δίπολο αστοί-μικροαστοί παρεισδύουν κοινωνικές υπο-ομάδες που διευρύνουν διαρκώς την κοινωνική ταξινόμηση και καθιστούν την απόκτηση της ταυτότητας μια σύνθετη διαδικασία που δεν καθορίζεται μανιχαϊστικά από την τάξη που ο καθένας μας γεννιέται.
Εξαιρετικό ενδιαφέρον, λοιπόν, αποκτά η εργαλειοποίηση του γούστου που καθιστά έναν τρόπο ελέγχου και διατήρησης της εξουσίας των ανώτερων κοινωνικά τάξεων, οι οποίες το επιβάλλουν ως μέσο διάκρισης.
Όσο κανείς προχωρά στην ανάγνωση, συνειδητοποιεί πόσα ερωτήματα θέτει. Από τα πιο ενδιαφέροντα είναι αυτό της τυπικής εκπαίδευσης:
«Υπάρχει μια ιεραρχία», λέει ο καθηγητής στους μαθητές του, «των πολιτισμικών πρακτικών από την πιο νόμιμη στη λιγότερο νόμιμη. Όμως, η αποτελεσματικότητα της πολιτισμικής μεταβίβασης που προσφέρει το σχολείο εξαρτάται από το εύρος του πολιτισμικού κεφαλαίου που κληρονομείται απευθείας από την οικογένεια. Πράγμα που σημαίνει ότι το σχολείο επικυρώνει κοινωνικά κεκτημένα που υπάρχουν πριν από αυτό. Τα παιδιά των κυρίαρχων τάξεων που είναι γαλουχημένα με τη νόμιμη κουλτούρα είναι πολύ πιθανό να έχουν «φυσικά» καλές επιδόσεις στη σχολική και πανεπιστημιακή τους πορεία».
Και αμέσως, για να κατανοήσει ο αναγνώστης τη θέση, δίνεται το παράδειγμα ενός μαθητή από την ανώτερη κοινωνικά τάξη που επιστρέφει στο σπίτι και λέει στη γιαγιά του ενθουσιασμένος ότι η δασκάλα τούς μίλησε για τον μύθο του Προμηθέα που τιμωρήθηκε με σκληρό τρόπο από τους θεούς σε ένα βουνό. Αμέσως η γιαγιά απαντάει «Στον Καύκασο» επειδή γνωρίζει τον μύθο και τον παραπέμπει στη βιβλιοθήκη της οικογένειας όπου μπορεί να διαβάσει περισσότερα και ενδεχομένως να ανακαλύψει και άλλες μυθολογίες, πράγμα που επιβεβαιώνει η μητέρα που εισέρχεται στο δωμάτιο και κάνει μια παρατήρηση για τις αγριότητες που περιέχει αντίστοιχα η σκανδιναβική μυθολογία με τον Θωρ και το τεράστιο σφυρί του. Σε αντίθεση, όταν ο μαθητής από τη μικροαστική οικογένεια αναφέρει στον πατέρα του την τιμωρία του Προμηθέα, ο πατέρας εξοργίζεται με τη δασκάλα που λέει φοβιστικές ιστορίες στα επτάχρονα παιδιά, απαξιώνει τη μυθολογία και μετατοπίζει το ενδιαφέρον του παιδιού σε άλλες αξίες: «Μην πω καμιά κουβέντα για τη μυθολογία. Έλα να με βοηθήσεις να φτιάξω το αμάξι, αντί να διαβάζεις τέτοια φρικτά πράγματα. Στην ηλικία σου ήξερα ήδη να λύνω μηχανή».
Η σκηνή αυτή συνδέεται με προηγούμενες αναφορές στην τάξη των μικροαστών με τις δικές τους υπο-ομάδες που κινούνται σε ένα περιβάλλον στέρησης με κριτήριο επιλογών την αναγκαιότητα και με απώτερο στόχο άλλοτε να επενδύσουν στην τυπική εκπαίδευση των παιδιών τους άλλοτε στη συσσώρευση κεφαλαίου. Και εκεί ο Μπουρντιέ θέτει το ζήτημα της σχέσης με την κουλτούρα: η τυπική εκπαίδευση δεν αρκεί για να αποκτήσεις μια σχέση με την κουλτούρα μιας ανώτερης, κυρίαρχης τάξης αν δεν διαθέτεις το ανάλογο πολιτισμικό κεφάλαιο. Αλλά καταλήγει και στο ότι είναι πολύ σημαντικό να κατανοείς και να αποδέχεσαι την κουλτούρα της τάξης σου, να μην ενοχοποιείσαι για το δικό σου γούστο. Βέβαια, εδώ παρεμβαίνει και η απόσταση από την αναγκαιότητα την οποία αναλύει πάρα πολύ καλά: ένας άνθρωπος που διαθέτει κεφάλαιο και επομένως δεν περιορίζεται από την ανάγκη να καλύψει βασικές του ανάγκες, έχει διαφορετική ελευθερία στις επιλογές του.
«Στο μέτρο που αυξάνει η αντικειμενική απόσταση από την αναγκαιότητα, το βιοτικό ύφος αποβαίνει όλο και περισσότερο προϊόν […] ενός «στυλιζαρίσματος της ζωής» μιας συστηματικής απόφασης που προσανατολίζει και οργανώνει τις πλέον ποικίλες πρακτικές, την επιλογή τυριού και χρονολογίας στο κρασί ή τη διακόσμηση ενός εξοχικού»[1].
Ο χαρακτήρας του καθηγητή που αναρωτιέται τι έχει να αντιμετωπίσει, τι να φορέσει την πρώτη μέρα, πώς να κινητοποιήσει μια αποστασιοποιημένη τάξη, μας προδιαθέτει θετικά για να εμπλακούμε με αυξανόμενη περιέργεια και ενθουσιασμό στην ανάγνωση του έργου. Ίσως επειδή και η κινηματογραφική γραφή έχει εγγράψει τέτοιες απεικονίσεις σε γνωστές ταινίες. Θυμηθείτε τις σχέσεις που αναπτύσσει με τους μαθητές του ο αντισυμβατικός καθηγητής λογοτεχνίας Τζον Κήτινγκ στον Κύκλο των χαμένων ποιητών του Πίτερ Γουίαρ, όταν πηγαίνει να διδάξει στο συντηρητικό ιδιωτικό λύκειο Γουέλτον και την αυτοκτονία του μαθητή του που πλαστογράφησε την υπογραφή του πατέρα του για να παίξει τον πρωταγωνιστικό ρόλο στη σχολική παράσταση του σχολείου του ή το Ανάμεσα στους τοίχους του Λοράν Καντέ που βασίστηκε στο μυθιστόρημα του Φρανσουά Μπεγκοντό. Μετά τη «Διάκριση» όλοι θα βλέπουμε ή θα ξαναδούμε παρόμοιες ταινίες με επιπρόσθετα φίλτρα.
Στο graphic novel, πέρα από την κυρίαρχη θεματική της έξης περιλαμβάνονται και υποθεματικές όπως η «νόμιμη κουλτούρα» και η ιεράρχησή της, οι στρατηγικές διάκρισης που χρησιμοποιούμε στο περιβάλλον που κινούμαστε και θέλουμε να διακριθούμε, η ισότητα των φύλων, ο διασπαστικός ρόλος της τέχνης και των καλλιτεχνών. Και είναι η έκφραση των προσώπων, το σκηνικό, η οικειοποίηση της γλώσσας των εφήβων, κυρίως μικροαστών, το στοιχείο του χιούμορ που συμβάλλουν στην απόδοση των νοημάτων.
Η θεωρία της διάκρισης του Μπουρντιέ έχει δεχτεί έντονη κριτική ως ελιτιστική, με κύρια αδυναμία της την ασαφή διάκριση μεταξύ πολιτισμικού και οικονομικού κεφαλαίου. Και, πραγματικά, η αίσθηση αυτής της ασάφειας διατρέχει την ανάγνωση ενός σκεπτόμενου αναγνώστη που διαρκώς υποβάλλει ερωτήματα στις επιμέρους θέσεις. Θα άξιζε να αντιπαραθέσει κανείς ότι τα δημόσια σχολεία, με τις επιτυχίες στις εισαγωγές των μαθητών στην τριτοβάθμια εκπαίδευση, αποδεικνύονται συν τοις άλλοις και παράγοντες αύξησης του πολιτισμικού κεφαλαίου των παιδιών τους. Ήδη από την πρώτη στιγμή που εισάγονται στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση.
Σε κάθε περίπτωση το graphic novel έχει και μια άλλη σπουδαία αρετή πέρα από το να εκκινήσει διάλογο για παρόμοια θέματα: τονώνει το ενδιαφέρον των αποστασιοποιημένων από τα βιβλία εφήβων για την ανάγνωση. Και ασφαλώς, όχι μόνο της πρώτης φοράς, καθώς σίγουρα ο αναγνώστης θα επανέλθει στο βιβλίο για μια δεύτερη εστιασμένη ανάγνωση.
[1] Η μετάφραση έγινε «διασκεδάζοντας από τη μυστηριώδη Ομάδα Όμικρον υπό τη διεύθυνση του Σωτήρη Παρασχά». Οι μεταφράσεις των παραθεμάτων στηρίχθηκαν στην ελληνική έκδοση: Πιερ Μπουρντιέ, Η διάκριση. Κοινωνική κριτική της καλαισθητικής κρίσης, μτφρ. Κική Καψαμπέλη, πρόλογος Νίκος Παναγιωτόπουλος, Πατάκης Αθήνα 1999. (από το επιλογικό σημείωμα)
Για αναγνώστες από 15 περίπου ετών.
Εκδόσεις Αντίποδες.
Διακρίσεις
 |
|
|---|---|
| TAYTOTHTA | |
| Τίτλος: | Η Διάκριση |
| Τίτλος πρωτοτύπου: | La distinction |
| Συγγραφέας: | |
| Εικονογράφος: | |
| Εκδόσεις: | Αντίποδες, Νοέμβριος 2024 |
| Lettering: | Γιώργος Γούσης |
| Μετάφραση: | ομάδα όμικρον |
| Σελίδες: | 288 |
| Μέγεθος: | 20 X 26 |
| ISBN: | 978-618-5267-95-7 |
