Φωτεινή Στεφανίδη. Ζωγράφος, χαράκτρια, εικονογράφος και αυτά είναι μόνο εκείνα που μπορούν να τιτλοφορηθούν σε ένα ίντρο συνέντευξης. Μια σπουδαία καλλιτέχνης που έχει εικονογραφήσει με το δικό της, ιδιαίτερο τρόπο πάνω από 70 παιδικά βιβλία. Συγγραφείς όπως ο Χρήστος Μπουλώτης (η χρυσή αυτή συνεργασία για τα ελληνικά γράμματα που μετρά 25 βιβλία), η Άλκη Ζέη, ο Διονύσης Σαββόπουλος, η Μαρία Αγγελίδου, ο Παναγιώτης Κουσαθανάς και άλλοι. Η μικρή πρότερη γνώση μας για εκείνη είχε εγγράψει στο σκληρό της δίσκο ότι αγαπάει το κόκκινο του καρπουζιού και το γαλανό της ξάστερης θάλασσας. Στη συνέντευξή μας μάθαμε ένα πλήθος υπέροχων χρωμάτων. Της ζωής, των βιβλίων της, των πινέλων της. Γιατί τα χρώματα δεν είναι τόσα κι εκείνα που οι περισσότεροι ξέρουμε.
Συνέντευξη στον Απόστολο Πάππο
Κυρία Στεφανίδη, καλωσορίσατε στο elniplex. Με ποιο χέρι ζωγραφίζετε;
Καλώς σας βρίσκω και ευχαριστώ για την πρόσκληση. Δυστυχώς με το δεξί. Μιας και ζωγράφοι που αγαπώ πολύ ζωγραφίζουν με το αριστερό. Και όπως και να έχει το βρίσκω πιο ενδιαφέρον. Χρησιμοποιώ όμως πού και πού το αριστερό στη ζωγραφική (εφτασφράγιστο μυστικό πότε και γιατί) και με βγάζει ασπροπρόσωπη.
Πότε καταλάβατε ότι το χέρι σας έχει τη δυνατότητα να σκαρώσει κάτι καλύτερο από ό,τι ο μέσος όρος των ανθρώπων;
Δεν έχω καταλάβει κάτι τέτοιο. Ούτε αυτό για τον μέσο όρο. Νομίζω ότι όποιος δύναται να προσλαμβάνει εικόνες με το βλέμμα και κυρίως τον νου, έχει και “χέρι”. Και χρειάζεται πάλι βλέμμα και νους ανοιχτός από αυτόν που το βλέπει.
Οι γονείς σας, το περιβάλλον σας πως αντιμετώπισε αυτό σας το ταλέντο;
Έχω ξαναπεί για τον πατέρα μου, τον Γιάννη Στεφανίδη και πάντα θα το λέω. Ξεχωριστός. Καμία αίσθηση. Στο σπίτι μας ήταν φυσικό να ζωγραφίζεις, να τραγουδάς, να κάνεις τρέλες, σχολείο να πας επειδή το θέλεις. Η μάνα μας προτιμούσε να παίζουμε παρά να διαβάζουμε. Ίσως γι αυτό διάβαζα. Ήμουν καλή στο σχολειό παρ’ όλη την ελευθερία. Συνεχίζω να διαβάζω και αγαπώ το σχολείο λιγότερο από τότε που ήμουν μαθήτρια. Το “ταλέντο” αντιμετωπίστηκε σαν κάτι εντελώς αναμενόμενο. Να κλίνουμε ρήματα, αλλά κυρίως να εκφραζόμαστε. Πιστέψτε με, με αυτόν τον τρόπο κλίνονται ορθότερα και τα ρήματα. Οι λέξεις κι αν είναι τρόπος έκφρασης. Μαθαίνεται ο πλούτος της γλώσσας μας στο σημερινό σχολείο με τη λογοτεχνία σε δόσεις;
Καλλιτεχνικά στο σχολείο δεν κάνατε, έτσι; (Πώς αισθανόσασταν γι’ αυτό; Πόσο δίκαιο είναι αυτό για κάποιες γενιές; Πόσα ταλέντα χάθηκαν επειδή ενδεχομένως δεν υπήρχαν μαθήματα, σχολές, δάσκαλοι και γονείς να το δουν κτλ)
Κάτι κάναμε. Χωρίς νόημα τώρα που το θυμάμαι. Δεν χάνονται τα ταλέντα από την έλλειψη τεχνικών στο σχολείο. Συγνώμη που θα σας το πω, ίσως με το μάθημα αυτό, ιδίως αν γίνεται ρουτινιάρικα, χάνονται. Είναι μια ορμή διαφορετική που σε σπρώχνει εκεί. Το σπίτι είναι το φυτώριο, οι παρέες, ένα βιβλίο με ζωγραφιές που θα ανακαλύψεις, η ταινία που θα δεις εκεί που δεν το περιμένεις, η μουσική που θα ακούσεις, μια έκθεση που θα βρεθείς, το εργαστήρι το ειδικευμένο -πολλές φορές και δημόσιο- όχι το σχολείο. Το σχολείο, και πάλι συγχωρέστε με, όταν εφαρμόζει για όλα τα παιδιά το ίδιο, μπλοκάρει. Κάτι σαν εμβόλιο, κάτι σαν αντιβίωση. Σαν βρεθεί ο δάσκαλος που θα δει ένα ένα τα παιδιά χωριστά χωρίς ισοπεδωτικό βλέμμα, ακόμη και να μη γνωρίζει την ιστορία της τέχνης, εκεί μπορεί να γίνει το θαύμα. Υπάρχουν τέτοιοι δάσκαλοι, ευτυχώς. Η αντοχή τους ως πού φτάνει δεν ξέρω, έχουν να παλέψουν με πολλά.
Σχέδιο, ζωγραφική, φρέσκο, χαρακτική, σχεδιασμός βιβλίου, επιμέλειες εκδόσεων, εικονογράφηση. Είναι οι διαφορετικές όψεις ενός καλλιτέχνη όλα αυτά ή καθένα έχει άλλη υπόσταση μέσα (κι έξω) σας;
Δεν είναι μακριά το ένα απ’ τ’ άλλο. Πώς θα με σταματήσετε τώρα.
Το σχέδιο είναι η αρχή. Να μπορείς να ανασάνεις και να αρθρώσεις.
Η ζωγραφική, ωκεανός. Έχει άπειρες διαδρομές. Μόνο να μένει ζωγραφική, το δυσκολότερο.
Το φρέσκο, ζωηρό παιδί της ζωγραφικής. Το ζωηρότερο ίσως και το πιο ελεύθερο.
Σχεδιασμός βιβλίου, εδώ πάμε προς την αρχιτεκτονική. Αυστηρή τέχνη, μα τι παράξενο, δίνει πλαίσιο στην ελευθερία. Σαν χορός επί σκηνής. Και σε άριστη σχέση με τη ζωγραφική. Την αναδεικνύει.
Επιμέλεια έκδοσης, σχεδόν σκηνοθεσία, ζητά σοβαρότητα και συνέπεια μεγάλη. Σύντροφος του σχεδιασμού βιβλίου.
Αχ, η εικονογράφηση. Άλλο παιδί της ζωγραφικής. Πόσο χαρισματικό. Πόσο παρεξηγημένο. Και τα 2-3 τελευταία χρόνια στη χώρα μας ξανά καταδικασμένο να φοιτά σε στενόμυαλο σχολείο. Στο τελευταίο θρανίο. Με δάσκαλους το εμπόριο και την κυρία Κρίση, να την σηκώνουν για μάθημα και όταν τα λέει σωστά και με σκέψη καθαρή να την κατεβάζουν κάτω. Και της δίνουν και αποβολή. Πρώτοι σε αυτήν την τάξη, οι κριτικοί παιδικής λογοτεχνίας, όχι όλοι, προς θεού, αυτοί που αναφέρονται με μάξιμουμ ΜΙΑ τετριμμένη λέξη στον μόχθο όλης αυτής της προσφοράς, και οι αντιγραφείς (πόσο ντρέπομαι κάθε φορά που βλέπω στυγνά να αντιγράφονται οι ιδέες των άλλων, πολλές φορές διεθνώς γνωστών συναδέλφων, αλλά και λιγότερο γνωστών ως πιο εύκολη λεία). Και ακούν και μπράβο βέβαια μιας και οι κριτικοί που είπαμε πιο πάνω ή και οι κρατούντες ακόμη σημαντικότερες θέσεις δεν έχουν και ιδέα από τέχνη. Εκεί ειδικά μεταχειρίζονται περισσότερες της μίας λέξεις. Και βραβεύονται, βεβαίως οι αντιγραφείς. Και πουλάν επίσης. Επιβλέπων σε όλη αυτήν την κατάσταση, “αυτό που αρέσει στα παιδιά”. Με σημαία τα χρώματα που κάποιοι θέλουν να αρέσουν στα παιδιά. Το φούξια σε συνδυασμό με το τυρκουάζ, το κατακίτρινο και το λαχανί. Το ωμό κόκκινο, το μπλε που βγάζει μάτι (απουσιάζουν από την παλέτα μου, πρωταγωνιστούν σε όλες τις συσκευασίες ειδών για παιδιά, ρούχα, σχολικές τσάντες, αντικείμενα, με δυο λόγια “αισθητική σούπερ μάρκετ”). Και τα παιδιά τα ίδια, έξω από την αίθουσα. Και από αυτό που θα τους άρεσε. Που δεν ξέρουν πια ποιο είναι. Και η εικονογράφηση, η καλή και από ψυχής και γνώσης προερχόμενη, τρέχει στη μαμά ζωγραφική και βρίσκει καταφύγιο και άλλα φτερά να πετάξει για αλλού. Σταματώ. Και δεν ελπίζω, αλλά συνεχίζω μέχρι όπου πάει.
Κάτι ακόμη. Τελευταία μανία, ζωγραφική επί πηλού. Η μαγεία της αλλαγής των χρωμάτων στο ψήσιμο. Ελεύθερο παιδί κι αυτό της μαμάς ζωγραφικής, άκρως ψυχοθεραπευτικό.
Ο Χρήστος Μπουλώτης πώς μπαίνει στη ζωή σας;
Με γλυκύτητα και αληθινή φιλία από το 1996. Γνωριζόμασταν βεβαίως από παλιότερα. Πρώτο μας βιβλίο “Ο Κάδμος, η σκυλίτσα του και το φεγγάρι”. Βρήκε τις εικονογραφήσεις που έκανα εκείνη την εποχή για τα παραδοσιακά παραμύθια ενδιαφέρουσες, ταιριαστές και για τον δικό του λόγο. Και έτσι ξεκινήσαμε μια πορεία ζωής. Μου φαίνεται 25 βιβλία, ίσως και παραπάνω. Γενναιόδωρος, αγαπησιάρης, λάτρης της εικόνας. Ζωγραφίζει και ο ίδιος – κατά τη γνώμη μου πολύ όμορφα και εντελώς δικά του πράγματα. Αναγνωρίσιμος.
Βόλος, μια εμφάνιση του λεωφορείου, 2011 (φωτογραφία: Χρήστος Μπουλώτης)
Είναι τόσο άψογη η συνεργασία σας όσο το τελικό αποτέλεσμα που βλέπουμε εμείς ως αναγνώστες;
Για μένα, ναι. Η συνεργασία μας άψογη. Ξεκινά και ταξιδεύω. Ενθουσιάζεται και πετάω. Και σε ό,τι (κατά κάποιο τρόπο) τον ενοχλεί, και τις πιο πολλές φορές συμφωνώ, βρίσκουμε λύσεις μαζί για το καλό του βιβλίου, πάντα. Ρομαντικούς μπορείτε άνετα να μας πείτε τη στιγμή που νοιαζόμαστε πέρα από το σύνολο και για τις άπειρες λεπτομέρειες τη στιγμή που πολλές φορές αυτές οι καθαρές προσπάθειες βρέθηκαν εμπορικά μπλοκαρισμένες στο να φτάσουν στους αποδέκτες τους, τα παιδιά. Για να θυμίσουμε μέχρι και τις εκποιήσεις ή και πολτοποιήσεις του μεγάλου εκδοτικού οίκου που έκλεισε το 2010.
Πείτε μας ένα περιστατικό από την μακροχρόνια αυτή συνεργασία…
Περιστατικό; Όταν φτιάχναμε το “Πετάει, πετάει ο σκύλος” το 2003, για μεγάλο χρονικό διάστημα εμφανίζονταν στην καθημερινότητά μας σκύλοι Δαλματίας (σαν τον ήρωα του βιβλίου) συχνά και απρόβλεπτα. Το ίδιο και με το “κίτρινο λεωφορείο” το 2011. Έχει επανειλημμένα εμφανιστεί. Και με την “κυρία Μίνα” το 2007 είχαμε κάτι, και με τον “γάτο της οδού Σμολένσκη” συμπτώσεις μπόλικες το 2006, και με το “άγαλμα που κρύωνε” το 1999. Σαν ο Χρήστος να έχει αυτό το χάρισμα, ό,τι γράφει να γίνεται και αληθινό. Να ποντάρουμε τώρα, το 2014, στην “Επανάσταση των παλιών παιχνιδιών”; Ήδη έχουμε κρούσμα.
Η αδυναμία στην αβγοτέμπερα (συγνώμη για το βήτα) πώς προέκυψε;
Αδυναμία μόνο; Εξαρτώμενη είμαι. Ξεκίνησε από την ΑΣΚΤ. Κάναμε μικρές μακέτες για τις νωπογραφίες. Πριν πάμε στο σοβά δηλαδή, που είναι κάτι τελείως διαφορετικό βέβαια. Αβγά άφθονα λόγω αγιογραφίας στο εργαστήριο του Κωνσταντίνου Ξυνόπουλου. Κατόπιν τη χρησιμοποιούσα συχνά σε προσχέδια για οποιοδήποτε έργο, άρχισε να ανακατεύεται με τα λάδια και τα μελάνια και στο τέλος επικράτησε σχεδόν σε όλα που κάνω. Κατακυρίευσε και την εικονογράφηση. Είναι πολύ πλούσια τεχνική αν επιμείνει κανείς. Δίνει πολλά.
Γιατί ζητάτε συγνώμη για το βήτα; Ολόσωστο είναι! Αβγό και αφτί, με πάθος τα γράφω έτσι. Το ξέρετε και με πειράζετε!
Αγαπάμε πολλά βιβλία σας αλλά δε θα το κρύψουμε… Αυτή η κυρία Μίνα μας έχει πάρει το μυαλό. Τελικά, ποια είναι η κυρία Μίνα και τι φέρνει στη ζωή μας την άνοιξη;
“Τελικά”, καλά το είπατε. Πονέσαμε που έφυγε από τη ζωή η κυρία Μίνα Ζάννα. Την άνοιξη στη ζωή μας το λέει και η ίδια η ιστορία τι την φέρνει. Να σπάσει ο κρίκος της μονοτονίας, να βγούμε απ’ τα καβούκια – καλούπια, να δουλέψουμε όλοι μαζί, να αγαπήσουμε, να αγαπηθούμε, να αφηνόμαστε στη μουσική, στη φιλία και όλα ανθίζουν. Δυστυχώς έμαθα ότι το βιβλίο δεν θα επανεκτυπωθεί. Όπως και πολλά άλλα που με πολύ κόπο και αγάπη δουλεύτηκαν. Και πονάει, γιατί όλα αυτά τα ωμά φούξια, ροζ, λαχανιά, κίτρινα κλπ. που ανέφερα πριν, μεσουρανούν ξανά. Μα γιατί, θα πει κάποιος, αυτά είναι τα χρώματα της άνοιξης. Ε, όχι, δεν είναι. Η φύση κάνει μεγάλη οικονομία στα χρώματα αυτά. Είναι τα στολίδια της. Και βεβαίως δεν είναι ακρυλικά, είναι ονειρεμένα χρώματα όταν είναι φυσικά.
Από πού αντλεί έμπνευση η Φωτεινή Στεφανίδη; Υπάρχει κάτι ιδιαίτερο που σας ηρεμεί ή σας ξεμπλοκάρει όταν δεν έρχεται αυτό που πρέπει να έρθει;
Δεν μπορώ να κάτσω. Το άσπρο χαρτί η μεγαλύτερη έμπνευση. Πολλές φορές, ένα ασήμαντο συμβάν επάνω στην επιφάνεια της ζωγραφικής, ανασύρει κάποιο προσωπικό γεγονός που αλλιώς θα έμενε ξεχασμένο. Δουλεύοντας επάνω σε αυτό, συντονίζεται όλο το έργο. Πραγματικά ένας αγώνας. Ευχάριστος και κοπιαστικός. Προσωπική μυθολογία λοιπόν, παρατήρηση, τυχαίο, συνειρμοί. Σχέδιο όμως δεν σταματάμε πο-τέ.
Πολλά βραβεία, κυρία Στεφανίδη. Πολλές διακρίσεις και πολλά ταξίδια. Η παράξενη αγάπη της Φωτεινής και του αβγού ή του πινέλου ενδεχομένως;
Καλό ακούγεται. Ή ενδεχομένως του χρωστήρα, όπως αγαπά να λέει ο Χρήστος Μπουλώτης. Οι διακρίσεις ερχόντουσαν σταγόνα σταγόνα. Παράξενο, αλλά δεν διαλέγουν. Η αλήθεια είναι, γίναν μπόλικα βιβλία. Και δουλεμένα με διάθεση ξεχωριστή το καθένα. Κάποια από αυτά διακρίθηκαν. Κάποια έργα ταξίδεψαν. Ας φτάνουν στα χέρια των παιδιών μας τα βιβλία, η καλύτερη διάκριση είναι αυτή.
Βρυξέλλες, μπροστά στη Σιωπηρή Ευωχία, 2014
Κόκκινο, ώχρα, λευκό. Έχουν συναισθήματα τα χρώματα; Ή στον καθένα γεννούν διαφορετικές ιδέες, σκέψεις, στιγμές; (Και τελικά ο χρόνος είναι… χρώμα για εσάς;)
Τι κόκκινο; Χοντροκόκκινο, κιννάβαρη; Μήπως μίνιο; Τι ώχρα; Χρυσή ή κίτρινη; Ή ωμή εντελώς από την Μήλο; Τι λευκό; Τσίγκου ή Μήλου; Τι μαύρο; από καμμένα οστά ή φούμο; Τι κυανό; Κοβαλτίου ή λουλακί; Μήπως λάπις; Ή απλώς φούμο με λευκό; Τι πράσινο; Τσιμέντου ή σμαραγδί; Ίσως χαλκού; Τι βιολέ; Εδώ ξέρω, μόνο από παπαρούνες σε γυάλινο βάζο, κλεισμένο καλά και ξεχασμένο στον ήλιο. Το άνοιξα και βρήκα το πιο θεσπέσιο μενεξεδί. Ν. Ηράκλειο, έτος 1971, εννέα ετών. Δεν θυμάμαι τι απέγινε. “Ο χρόνος είναι χρώμα”…κυρίως, ναι. Μπουλώτεια έκφραση.
Στα ελληνικά σχολεία, το χρώμα και η ζωγραφική τι θέση έχουν; Έχετε εικόνα;
Συγνώμη που θα είμαι ωμή, στα αζήτητα. Στο πρόγραμμα ρουτίνας. Μακάρι να πέφτω έξω μιας και δεν μπορώ να έχω συνολική εικόνα. Εκτός, το είπαμε και πριν… αν έχουν τρυφερό – σκληρό δάσκαλο με αντοχές και διάθεση να κοινωνήσει φως. Και εκείνος πάλι, για όσο αντέξει. Κι εκείνα, πολλές φορές ξεχωριστά, δίνουν δύναμη και στον δάσκαλο τον ταλαιπωρημένο. Με τις εξαιρέσεις πάει μπροστά ο κόσμος (Μάνος Χατζιδάκις)
Αν σας ζητούσε κάποιος να ζωγραφίσετε την Ελλάδα του 2014, τι ακριβώς θα κάνατε;
Αν μου ζητούσε κάποιος, δεν θα έκανα τίποτε. Την Ελλάδα του 2014 ζωγραφίζω χωρίς να μου το ζητήσει κανείς. Είναι η Ελλάδα που την κουκουλώνουν και υπάρχει και θα υπάρχει. Αυτή η Ελλάδα που ο Γιάννης Τσαρούχης υπογράμμισε με τόση τρυφεράδα, ο Γιάννης Μόραλης, ο δάσκαλός μου, κωδικοποίησε υπέροχα γελαστός πάντοτε, ο Νίκος Νικολάου ύμνησε με ένα φύλλο συκιάς, ο Κώστας Γραμματόπουλος με την Άννα και τον Μίμη, και τη Λόλα μη ξεχνιόμαστε, ο Γιάννης Κεφαλληνός με το Παγόνι του δίπλα στον μοναδικό κορμό του πεύκου, ο Γιάννης Στεφανίδης με τα 560 μυθολογικά του σχέδια, ο Γιώργης Βαρλάμος με τα αγριολούλουδά του, και να αναφέρω και δυο τρεις της γενιάς μου, ο Κώστας Παπανικολάου με τις βαρκούλες και τις σκιές τους, ο Δημητρης Μπέζας με το τρυφερό του φως, η Ζωγραφία Αδαμοπούλου με τον έμπρακτο σεβασμό μέσω των αρμονικών της έργων στους δασκάλους μας. Παλεύω κι εγώ την Ευωχία να κρατήσω ζωντανή. Για μικρούς και μεγάλους. Κι άλλοι πολλοί παλεύουν. Τι στο καλό; Χαμένος θα πάει τόσος κόπος; (Η επιλογή των ζωγράφων εντελώς υποκειμενική και στιγμιαία. Ευτυχώς είναι πολλοί οι σημαντικοί)
Τι περιμένουμε τους προσεχείς μήνες από τα χέρια σας;
Δυο πράγματα ετοιμάζω. Το ένα με τα ερωτικά μυθολογικά αχνοφάνηκε στην έκθεση ΧΛΩΡΙΔΑ που συνεχίζεται στο Ντεκίρικο στον Βόλο. Το άλλο, αχ, το άλλο… Μόνο ένα όνομα ξεφουρνίζω, και όλα τα άλλα στο μυστήριο… Συνεργασία με τη Λίλη Λαμπρέλλη… 24 αβγοτέμπερες, μπορεί και 28…
Κυρία Στεφανίδη, ευχαριστούμε για την τιμή!
Επιμένετε/επιμένεις στο κυρία; Μετά από τόσες εκμυστηρεύσεις μήπως αρκεί το Φωτεινή; Εγώ ευχαριστώ για τη φιλοξενία, Απόστολε.
