Ένα παλιό αρχοντικό στον Βαρνάβα μετατράπηκε σε Μουσείο Άρτου και φιλοξενεί πάνω από 3οοο κεντημένα είδη ψωμιού με διακόσμηση από την Ελλάδα και 40 χώρες του εξωτερικού. Ο Πέτρος Κατσίκης και η Μηλέα Παππά ίδρυσαν σε ένα αυθεντικό παραδοσιακό σπίτι το Διαδραστικό και Λαογραφικό Μουσείο Βαρνάβα το 2003 και το Ευρωπαϊκό Μουσείο Άρτου το 2005, εκθέτοντας με μεράκι και αγάπη τους καρπούς ενός πολυετούς, συλλεκτικού έργου.
Μέσα από δραστηριότητες για τον κόσμο αλλά κυρίως για τα παιδιά, ο στόχος του Μουσείου είναι να γνωρίσουν τον κύκλο του ψωμιού από τη σπορά, το ζύμωμα, μέχρι να φτάσει στο τραπέζι αλλά και τα αμέτρητα σχέδια κεντημένου ψωμιού που καταγράφουν μια διαδρομή αιώνων για το πιο πολύτιμο αγαθό κάθε σπιτιού, το ψωμί. Τα κεντημένα σχέδια, διαφέρουν ανάλογα με την κάθε περιοχή, ενώ σε ορισμένες περιπτώσεις ακόμα και η κάθε οικογένεια είχε το δικό της κέντημα. Υπήρχαν ειδικά κεντήματα, ανάλογα με την περίσταση, όπως για παράδειγμα σε γάμους ή μεγάλες θρησκευτικές γιορτές,.
Το Μουσείο Ψωμιού αποτελεί μέρος του διαδραστικού Ιστορικού Λαογραφικού Μουσείου που δημιουργήθηκε στον ίδιο χώρο και περιλαμβάνει εκθέματα κεντημένου άρτου, που χρονολογούνται εδώ και δεκαετίες. Οι χώροι του είναι ανοικτοί καθημερινά, ενώ παραδίδονται συνέχεια μαθήματα κεντημένου άρτου. Η είσοδος και τα μαθήματα είναι δωρεάν. Παράλληλα, διοργανώνονται εκδηλώσεις κυρίως για σχολεία, όπου, εκτός από τη δημιουργία του ψωμιού, λειτουργούν τμήματα εκμάθησης παραδοσιακού αργαλειού, παραδοσιακής κουλούρας γάμου, πατήματος του σταφυλιού, ψησίματος σε ξύλινους φούρνους, χρήσης των αγροτικών εργαλείων κ.ά.
Η ανταπόκριση του κοινού είναι μεγάλη και φτάνει περίπου τις 40.000 επισκέψεις τον χρόνο. Αν δε το έχετε ήδη επισκεφτεί, αξίζει να δείτε από κοντά την μεγαλύτερη συλλογή άρτων αλλά και τα γεωργικά εργαλεία της παλιάς εποχής (αλέτρια, δρεπάνια, κόρσες, παλαμαριές, χειρόμυλοι κ.ά). Επίσης αν θέλετε, στον ελεύθερό σας χρόνο, να μάθετε την τέχνη του αργαλειού και του κεντήματος του ψωμιού, μπορείτε τώρα να δηλώσετε συμμετοχή για τα προγράμματα ενηλίκων τα οποία ξεκινάνε τον Νοέμβριο.
Η Παππά Μηλέα Πρόεδρος της Ιστορικής και Λαογραφικής Εταιρείας Βαρνάβα μας έλυσε όποια απορία είχαμε για την ιστορία του Μουσείου και το λόγο για να επισκεφτούμε το Ευρωπαϊκό Μουσείο Άρτου Βαρνάβα.
Ευρωπαϊκό Μουσείο Άρτου Βαρνάβα λοιπόν… Κυρία Μηλέα, πείτε μας την ιστορία του… Πότε ιδρύθηκε και ποιος ήταν ο εμπνευστής της ιδέας να δημιουργηθεί ένα μουσείο άρτου;
Η πρώτη μας εμπειρία και επαφή με το κεντημένο ψωμί, ήταν χρόνια πριν, όταν βρεθήκαμε στη δημιουργία του γαμπριάτικου κουλουριού ανάμεσα στις άξιες ψωμοκεντήστρες του Βαρνάβα.
Ενθουσιαστήκαμε! Η λαϊκή τέχνη σε όλο της το μεγαλείο.
Το ροζιασμένα χέρια των γιαγιάδων δημιούργησαν ολόκληρο κόσμο πάνω στο ψωμί.
Σύμβολα της φύσης, σπόρους και καρπούς για αφθονία, λουλούδια σαν δείγματα ομορφιάς και ευτυχίας.
Αμέσως πιστέψαμε ότι εμείς οι νεότερες γενιές θα πρέπει να συνεχίσουμε να διατηρήσουμε και να μεταδώσουμε την παράδοση αυτή.
Αρχίσαμε να ψάχνουμε διάφορα σχέδια και τον συμβολισμό τους, στην αρχή στην Αττική και στη συνέχεια να συλλέγουμε κεντημένα και παραδοσιακά ψωμιά από όλη την ελληνική επικράτεια και από το Εξωτερικό.
Το 2005 εγκαινιάσαμε το Ευρωπαϊκό Μουσείο Άρτου με εμπνευστές τους ιδρυτές Πέτρο Κατσίκη, Μηλέα Παππά και εθελοντές του Μουσείου.
Πόσο δύσκολο ήταν να δημιουργηθεί η μεγαλύτερη συλλογή κεντημένου και θρησκευτικού ψωμιού στην Ευρώπη και τι προσελκύει περισσότερο τους επισκέπτες του μουσείου;
Η συλλογή του Ευρωπαϊκού Μουσείου Άρτου αριθμεί 3000 εκθέματα που συνεχώς αυξάνετε από όλους τους νομούς της Ελλάδας και 40 χώρες του εξωτερικού. Πρόκειται για την μεγαλύτερη συλλογή παραδοσιακού, θρησκευτικού και κεντημένου Άρτου σε Ελλάδα και του εξωτερικού. Όλα αυτά έγιναν με πολύ κόπο, χρόνο και κόστος, αλλά και πολύ μεράκι. Αυτό που προσελκύει περισσότερο τους επισκέπτες είναι τα εκθέματα κεντημένου Άρτου, η σημασία και οι συμβολισμοί τους καθώς και η εκμάθηση κεντημένου Άρτου.
Μιλήστε μας για τη σημασία των θρησκευτικών και κεντημένων άρτων στην καθημερινή ζωή των ανθρώπων τα παλιά χρόνια σε σχέση με σήμερα;
Στη συνείδηση των ανθρώπων το ψωμί έχει πάντα ξεχωριστή θέση, ίσως λόγω της επίμοχθης διαδικασίας για την παραγωγή του σιταριού, από την σπορά μέχρι τη συγκομιδή και το άλεσμα, την θρεπτική του αξία και τη μεγάλη κατανάλωση σε όλες τις πτυχές της ανθρώπινης ζωής.
Η θέση του ενισχύεται από στην ορθόδοξη εκκλησία καθώς και μέσα από το μυστήριο της θείας Ευχαριστίας το ψωμί μετατρέπεται σε σώμα του Χριστού. Προσφέρεται από τους πιστούς ως προσφορά (πρόσφορο) στην Εκκλησία και ζητείται με τον τρόπο αυτό η ευλογία του Θεού και η συγχώρεση (μνημόσυνα για νεκρούς – επιμνημόσυνες δεήσεις).
Το ψωμί αποτελεί σημαντικό κομμάτι της κουλτούρας κάθε περιοχής. Η διαδικασία της σποράς και του ζυμώματος μπορεί να δώσει πολλά στοιχεία για την κάθε εποχή. Η διαδρομή του ψωμιού στον χρόνο είναι εντυπωσιακή και ο καθένας μπορεί να μάθει πολλά μέσα από αυτή για έναν τόπο.
Το ψωμί έχει και πολλές συμβολικές σημασίες γι’ αυτό και παρασκευάζονται πολλά είδη ψωμιού στο κύκλο του χρόνου – σε γιορτές (ψωμιά Χριστουγέννων, Πρωτοχρονιάς, σαρακοστής, Πάσχα, πρωτομαγιάς, σε ποικίλες δραστηριότητες της καθημερινής ζωής όπως είναι η αρχή και το τέλος των αγροτικών δραστηριοτήτων, θερισμού κ.λ.π.) και στο κύκλο της ζωής: ψωμί για τη γέννηση, το περπάτημα, τη βάπτιση, τον αρραβώνα, το γάμο, το θάνατο, ψωμί για δώρο, για τον αποχαιρετισμό.
Ακόμα ψωμί για τη χαρά, για τη γιορτή, για το τάμα, για την αγάπη.
Το ψωμί που συμβολίζει την ίδια τη ζωή, με το ζύμωμα της κουλούρας του τραπεζιού του γάμου και της κουλούρας της νύφης. Μια διαδικασία που συνοδεύεται με πολλές εθιμικές ενέργειες, προλήψεις.
Είναι κουλούρες περίτεχνες, πλουμιστές, φορτωμένες με στολίδια και σύμβολα «άνθη, φύλλα δένδρων (αμπελιών και ελιάς), ρόδια, καρπούς, πουλιά κ.λ.π)».
Πιστεύετε ότι σήμερα έχουν διατηρηθεί έθιμα και παραδόσεις του τόπου μας από τη νέα γενιά;
Υπάρχουν ζωντανές παραδόσεις στο Βαρνάβα αλλά και σε όλη την Ελλάδα. Από τον Έβρο μέχρι την Κρήτη από τα Ιόνια μέχρι τα νησιά του Αιγαίου. Αλλά και σε όλο τον κόσμο. Το Ευρωπαϊκό Μουσείο Άρτου πιστεύουμε ότι έχει συμβάλει στα μέγιστα για τη διατήρηση της παράδοσης και των εθίμων του τόπου μας.
Η ιστορία και η παράδοση αποτυπώνεται σε μια συλλογή που αντιπροσωπεύει το σύνολο της Ελληνικής επικράτειας αλλά και του εξωτερικού. Ποια η σημασία της για την ιστορία της Ελλάδας;
Ο άρτος, ως πολιτισμικό αγαθό και όχι ως απλό μέσο για την επιβίωση και τη φυσική διατήρηση του ανθρώπου, αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο, όχι μόνο της παραδοσιακής διατροφής, αλλά και του υλικού βίου κάθε λαού από την αρχαιότητα μέχρι τις μέρες μας.
Το ταπεινό ψωμί και όλα όσα συμβολίζει ή αντιπροσωπεύει, εξακολουθούν να είναι ένα από τα μεγάλα σύμβολα της καθημερινής μας ζωής, ιδιαίτερα στην εποχή μας, όπου σύμβολα και αξίες αμφισβητούνται και αποκαθηλώνονται.
Πολλά από τα έθιμα που σχετίζονται με το ψωμί, όπως για παράδειγμα οι κουραμπιέδες ή τα μελομακάρονα, έχουν περάσει και στη σύγχρονη ζωή. Έχουν όμως, χάσει μέρος από τη δύναμη των συμβολισμών τους και μετατρέπονται, σταδιακά σε καταναλώσιμα είδη, με βασικότερο στόχο το στρώσιμο ενός πλούσιου γιορτινού τραπεζιού. Στην εποχή μας, που χαρακτηρίζεται από ριζική αλλαγή στις διατροφικές συνήθειες του λαού, ο άρτος ικανοποιεί βασική βιολογική ανάγκη και η όποια ποικιλία του απαντά στις γευσιγνωστικές επιταγές του σημερινού ανθρώπου και όχι στις παραδοσιακές λειτουργίες της κοινότητας. Δυστυχώς, η πραγματικότητα αυτή δεν φαίνεται να είναι μετατρέψιμη, αφού η σύγχρονη ζωή δεν γεννά νέα έθιμα με λειτουργικότητα και συμβολισμούς, αλλά νέες, συλλογικές, κυρίως συνήθειες. Για αυτό το λόγο η διατήρηση της ιστορίας και της παράδοσης καθώς και η προβολή και διάδοσή τους είναι σημαντικά για το τόπο μας.
Το μουσείο Βαρνάβα είναι ένα μουσείο με διαδραστικό χαρακτήρα . Σε ποιες ηλικίες απευθύνεται και ποια εκπαιδευτικά προγράμματα περιλαμβάνει;
Τα εκθέματα του Ευρωπαϊκού Μουσείου Άρτου είναι μια σπάνια συλλογή με εκπαιδευτικό χαρακτήρα για όλες τις ηλικίες των επισκεπτών.
Στο μοναδικό αυτό Μουσείο Άρτου ακόμα παρουσιάζονται:
* Αναπαράσταση καλλιέργειας της γης (σπορά, καλλιέργεια, συλλογή, παραγωγή, μέτρημα, μεταφορά) * Αναπαράσταση αλέσματος
* Αναπαράσταση κύκλου του ψωμιού (παρασκευή, πλάσιμο, κέντημα, ψήσιμο)
* Παράλληλα οι επισκέπτες έχουν την ευκαιρία να ξεναγηθούν στα γεωργικά εργαλεία, έτσι ώστε, οι παλιότεροι να θυμηθούν και οι νεότεροι να μάθουν.
Μία εκπαιδευτική δράση που αφορά τον άρτο είναι η αυθεντική ζωντανή αναπαράσταση με πρωταγωνιστές τους μαθητές. Η σπορά, το αλέτρι , η παλαμαριά , το δρεπάνι, το ντουγένι είναι μερικά από τα εργαλεία που τα παιδιά θα χρησιμοποιήσουν, ενώ στη συνέχεια οι μαθητές γυρίζουν το χειρόμυλο ρίχνοντας σιτάρι και δημιουργώντας αλεύρι παρασκευάζουν, ζυμώνουν, πλάθουν και διακοσμούν το δικό τους «άρτο τον επιούσιο», από τα δεκάδες εκθέματα κεντημένου ψωμιού της μόνιμης έκθεσης του Μουσείου, οι μαθητές διαλέγουν ποια σχέδια από ζυμάρι θα κεντήσουν. Με αυτά θα στολίσουν τα κουλούρια (Βάπτισης, Γάμου, Χριστουγέννων, Πάσχα, θερισμού) τα οποία θα πάρουν μαζί τους.
Επίσης, πραγματοποιούνται δράσεις οι οποίες αφορούν το ψωμί στο κύκλο του χρόνου (Χριστούγεννα, πρωτοχρονιά, σαρακοστή, Πάσχα).
Ποιες είναι οι εντυπώσεις από εκπαιδευτικούς και παιδιά που επισκέπτονται το μουσείο;
Οι εντυπώσεις από τους εκπαιδευτικούς και τα παιδιά είναι αξιόλογες. Σας παραθέτουμε μερικές σελίδες από το βιβλίο επισκεπτών.
Ποια τα μελλοντικά σχέδια σας και οι προσδοκίες σας για το Μουσείο Βαρνάβα;
Στα μελλοντικά σχέδια του Ευρωπαϊκού Μουσείου Άρτου είναι η Έκθεση «οι δρόμοι του ψωμιού» να ταξιδέψει σε κάθε γωνιά της γης.
Η έκθεση «οι δρόμοι του ψωμιού» πραγματοποιείται σε διάφορα μέρη της Ελλάδας και του Εξωτερικού και είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με το περιβάλλον και την τέχνη, ενώ στόχος της είναι η διάσωση, η ανάδειξη και ο σεβασμός στη μητέρα γη και την πολιτιστική κληρονομιά του τόπου μας.
Το δημητριακό, ένα τόσο σημαντικό αγαθό της γης για τους λαούς του κόσμου και παράλληλα ιερό προϊόν της Μεσογείου, αποτυπώνεται με τον καλύτερο τρόπο στην έκθεση αυτή.
Η καλλιέργεια της γης, το όργωμα, η σπορά, ο θερισμός, το άλεσμα, το ψήσιμο μεταμορφώνουν το ψωμί σε έργο τέχνης. Παραδοσιακά ψωμιά, πραγματικά έργα τέχνης που είναι βασισμένα σε έθιμα (στον κύκλο της ζωής και στον κύκλο του χρόνου) από την Ελλάδα και χώρες του εξωτερικού, προβάλλονται στη συγκεκριμένη έκθεση και πλαισιώνονται από αφίσες αλλά και φωτογραφίες που απεικονίζουν την καλλιέργεια της γης.
Info
Ευρωπαϊκό Μουσείο Άρτου Βαρνάβα
Ανδρούτσου 7, Βαρνάβας, Βορ. Ανατολική Αττική, 19014
Ώρες λειτουργίας
Κάθε Κυριακή 10.00-13.00
Πληροφορίες για επισκέψεις και σχολικά προγράμματα
Τηλ. 6936891193, 6937822962, museo@ilmb.gr
Επισκεφθείτε τη σελίδα του μουσείου
καθώς και τη σελίδα του μουσείου στο facebook
