Σπούδασε στο τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης της Παιδαγωγικής Σχολής του ΑΠΘ και ολοκλήρωσε τις μεταπτυχιακές σπουδές της με αντικείμενο τις Επιστήμες της Αγωγής και κατεύθυνση “Δημιουργική γραφή και εκδοτική παραγωγή για το παιδί”. Έχει πάρει μέρος σε ερευνητικά προγράμματα που αφορούν τη γλώσσα και τη λογοτεχνία. Ζει στη Θεσσαλονίκη και υπηρετεί στη δημόσια εκπαίδευση.
Με τα δύο τελευταία βιβλία της, το Ζαχρά και Νικόλας, οι ιστορίες τους και το άρτι αφιχθέν Παίζουμε; έκανε ηχηρή της παρουσία της στο πολυσήμαντο, πολυεπίπεδο, ποιοτικό picture book για παιδιά, δίχως να φοβάται δύσκολα θέματα, στερεότυπα και και ιδεοληπτικές οχυρώσεις.
Η Σοφία Πανίδου είναι στο #ELNIPLEX σε μια #συνέντευξη μεστή και πλήρη νοημάτων, όπως και τα βιβλία της.
Κυρία Πανίδου, σας ευχαριστώ για την τιμή. «Παίζουμε;», το νέο σας βιβλίο. Τι σας ώθησε να γράψετε αυτήν την ιστορία;
Ευχαριστώ και εγώ για την πρόσκληση. Πριν από μερικά χρόνια είχα συμμετάσχει σε ένα ερευνητικό πρόγραμμα της Παιδαγωγικής Σχολής του ΑΠΘ με θέμα τα νέα πρότυπα για το αντρικό φύλο μέσα από την παιδική λογοτεχνία. Σε συζητήσεις με συναδέρφους αλλά και μέσα από τις αναγνώσεις κειμένων αντιλήφθηκα πως στη χώρα μας δε υπάρχει τόση ενασχόληση με το θέμα, όπως στο εξωτερικό. Έτσι μου ήρθε η ιδέα να γράψω κάτι σχετικό.
Πόσο «αγορίστικα» ή «κοριτσίστικα» ήταν τα παιχνίδια στα παιδικά σας χρόνια;
Τα παιχνίδια ως αντικείμενα είχαν ξεκάθαρο φυλετικό πρόσημο. Δεν είχα στην κατοχή μου ποτέ αυτοκινητάκια, βόλους ή πιστόλια.
Το ίδιο και αντίθετα ο αδερφός μου. Ωστόσο, επειδή πρόλαβα το παιχνίδι στις γειτονιές, στο κουτσό, κρυφτό, κυνηγητό δεν υπήρχε διαχωρισμός. Μόνο οι μικρότεροι έμεναν απ΄ έξω. Το «είσαι κοριτσάκι – αγοράκι» το ακούγαμε όλοι και συνεπαγόταν συγκεκριμένη συμπεριφορά.
Τι άλλαξε από τότε που ήσασταν παιδί μέχρι σήμερα;
Τα πάντα. Η παιδική ηλικία δεν αντιμετωπίζεται το ίδιο. Όλοι τώρα είμαστε πολύ πιο αγχωμένοι με το μεγάλωμα και τη διαπαιδαγώγηση των παιδιών. Κάποτε γινόταν πιο φυσικά. Νιώθω πως παλιότερα μεγαλώναμε πιο ελεύθερα. Όσο πιο πίσω πάμε στο χρόνο τόσο πιο ελεύθερα από φόβο (των γονιών) έπαιζαν τα παιδιά.
«Αν είσαι αγόρι δε θα κλαις…», «Αν είσαι κορίτσι θα παίζεις πιο ήσυχα…». Γιατί γεμίζουμε τα παιδιά με τόσα στερεότυπα; Γιατί αναπαράγουμε τόσο άκριτα το δικό μας παρελθόν;
Γιατί πολλές φορές δεν το συνειδητοποιούμε ούτε οι ίδιοι. Εάν δεν φιλτράρουμε πρώτα τα δικά μας βιώματα, εάν δεν σταθούμε κριτικά απέναντί τους δεν θα μπορέσουμε να ξεφύγουμε από αυτά. Θεωρούμε πως ο,τι ζήσαμε στην παιδική μας ηλικία από τους γονείς μας είναι και το σωστό. «Και εγώ έφαγα ξύλο και δεν έπαθα τίποτα», δυστυχώς το ακούμε ακόμη και σήμερα.
Τι, πιστεύετε, ότι συμβαίνει σε έναν νου δίχως στερεότυπα; Πώς ευεργετείται από μια τέτοια παιδαγωγική προσέγγιση;
Τα στερεότυπα μας περιορίζουν. Είναι τείχη που βρίσκει κανείς μπροστά του και μέσα του ακόμη. Και είναι τόσο εφήμερα εάν το σκεφτεί κανείς που είναι χάσιμο χρόνου να τα αναπαράγουμε και να τους δίνουμε αξία.
Εάν θυμηθούμε τη θέση της γυναίκας που δεν μπορούσε να φορέσει παντελόνι, θα καταλάβουμε το παράλογο των στερεοτύπων. Όταν λέω αυτό το παράδειγμα στην τάξη τα παιδιά εκπλήσσονται και απορούν: «μα γιατί;»
Όσα περισσότερα τείχη ρίχνουμε τόσο ελευθερώνεται ο άνθρωπος.
Το παιδί που έρχεται να παίξει με τα άλλα στο «Παίζουμε;» είναι παιδί, ούτε αγόρι, ούτε κορίτσι. Πόσο πολύ χρειάζεται η ελληνική κοινωνία να δουλέψει πάνω σε θέματα όπως π.χ. τα ιντερσέξ παιδιά που απ’ όσο γνωρίζω αποτελούν το 2% του πληθυσμού;
Στο εξωτερικό κυκλοφορούν πολλά βιβλία, υπάρχει και ειδική κατηγορία στα ράφια, που αφορούν το θέμα ταυτότητας του φύλου. Στη χώρα μας μόλις που ψιθυρίζεται και είναι λεπτό, πολύ προσωπικό και ευαίσθητο αλλά υπαρκτό ζήτημα. Στρουθοκαμηλίζουμε σε πολλά σαν κοινωνία. Οι γονείς αυτών των παιδιών παλεύουν να ακουστούν και προσπαθούν να μιλήσουν με επιστημονικά επιχειρήματα σε όλους εμάς, που είτε αγνοούμε το θέμα είτε τους αντιμετωπίζουμε πίσω από τον τοίχο των στερεοτύπων μας. Χρειάζεται πολλή δουλειά και από μας τους εκπαιδευτικούς, πρωτίστως να μην αναπαράγουμε οπισθοδρομικές αντιλήψεις.
Πώς εξηγείτε το γεγονός ότι υπάρχουν πολλοί άνθρωποι που ενδιαφέρονται για τις καθαρές κατηγοριοποιήσεις των ανθρώπων περισσότερο από την ψυχή ή τη χαρά τους;
Είναι το δίχτυ ασφαλείας τους. Δεν μπορούν να σκεφτούν έξω από τα κουτάκια που έχουν μάθει. Αναπαράγουν άκριτα τα στερεότυπα και τις αντιλήψεις προηγούμενων γενιών. Και δεν μπορούν να σκεφτούν με την καρδιά. Η έλλειψη ενσυναίσθησης είναι για μένα αιτία για πολλές σεξιστικές, ρατσιστικές και γενικά απάνθρωπες συμπεριφορές.
Πόσο δύσκολο είναι στο σχολείο να διαχειριστείς έννοιες όπως η ανεκτικότητα, η διαφορετικότητα και η αποδοχή;
Η αλλαγή αντιλήψεων και συμπεριφοράς νομίζω ότι είναι ό,τι πιο δύσκολο καλούμαστε να κάνουμε στο σχολείο. Αλλά είναι και ο μόνος χώρος που μπορεί να γίνει αυτή η προσπάθεια. Είναι το πρώτο κοινωνικό περιβάλλον που εκτίθεται το παιδί μετά το οικογενειακό. Γι’ αυτό και πιστεύω πως ο ρόλος και η ευθύνη μας, ως εκπαιδευτικοί, είναι σημαντική.
Για θέματα όπως οι έμφυλες ταυτότητες, η διεμφυλικότητα μπορεί κάποιος εκπαιδευτικός να μιλήσει με ελευθερία στο σχολείο;
Όχι. Αυτολογοκρινόμαστε. Μετά φόβου μιλάμε για την αναπαραγωγή. Η σεξουαλική διαπαιδαγώγηση είναι ακόμη ζητούμενο. Χρειαζόμαστε και εμείς την απαραίτητη επιστημονική καθοδήγηση για να διαχειριστούμε σωστά τέτοια θέματα.
Επιτρέψτε μου να σας ρωτήσω και για το προηγούμενο βιβλίο σας, το «Ζαχρά και Νικόλας, οι ιστορίες τους», που βρέθηκε στη βραχεία λίστα του Κύκλου και του Αναγνώστη και στη Χρυσή Λίστα του ELNIPLEX. Πόσο σημαντική είναι στην κουλτούρα των σημερινών παιδιών η ανάγνωση όλων των πραγματικοτήτων;
Είναι σημαντικό για κάθε άνθρωπο να γνωρίζει και να αναγνωρίζει την πραγματικότητα από όλες της τις πλευρές. Λέγαμε πριν για τον ελεύθερο άνθρωπο, τον άνθρωπο που μπορεί και «συλλογάται καλά». Για να μην είμαστε φορείς της γνώμης άλλων, χρειάζεται να έχουμε καλλιεργήσει αυτή την «αναγνωστική» μας ικανότητα.
Γιατί δεν μετέχουν όλοι οι άνθρωποι των ίδιων αξιών, κυρία Πανίδου; Γιατί ο ένας είναι δικός μας, ενώ ο άλλος είναι πρόσφυγας ή ακόμα χειρότερα λαθρομετανάστης;
Θεωρώ πως είναι θέμα βιωμάτων και παιδείας γενικότερα. Κάποτε μιλούσαμε για παναθρώπινες αξίες. Τώρα πολύ πιο εύκολα κάνουμε εκπτώσεις. Τις αξίες τις λαμβάνουμε από την οικογένεια. Η γιαγιά μου πήγε τρία χρόνια σχολείο, έζησε προσφυγιά, κατοχή και δικτατορία. Από παιδί μου μιλούσε για την καλοσύνη που πρέπει να δείχνουμε στους ανθρώπους γιατί δεν ξέρουμε πότε θα βρεθούμε στη θέση τους.
Όταν ζορίζουν οι εποχές βγάζει ο καθένας ό,τι έχει και ό,τι του έχουν σπείρει στην καρδιά.
Κλείνοντας… Έχετε πάρει μέρος σε ερευνητικά προγράμματα που αφορούν τη γλώσσα και τη λογοτεχνία. Πόση δύναμη έχει η λογοτεχνία στην εποχή της υπερτεχνολογίας και της κινούμενης εικόνας;
Η λογοτεχνία, όπως και όλες οι τέχνες αντλούν τη δύναμή τους από την ικανότητα να μιλήσουν στο συναίσθημα των ανθρώπων. Η εξάπλωση της τεχνολογίας σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας επηρεάζει βέβαια και την λογοτεχνία. Ωστόσο δεν την φοβάμαι. Οι ζωντανοί οργανισμοί προσαρμόζονται στο νέο περιβάλλον και όσο οι άνθρωποι θα έχουν συναισθήματα η λογοτεχνία θα βρίσκει τον τρόπο να τα κινήσει… έστω και μέσω wi–fi.
Βιβλιογραφία
Παίζουμε;, Εκδόσεις Παπαδόπουλος (2020)
Ζαχρά και Νικόλας: Οι ιστορίες τους, Εκδόσεις Παπαδόπουλος (2018)
Μα είναι φίλος μου, Βάρφης (2018)
Οι αντίχειρες του Ναπολέοντα, Μέθεξις (2014)
Τρία ποντίκια ένα τυρί και μυστήριο πολύ, Τζιαμπίρης-Πυραμίδα
https://www.elniplex.com/%cf%80%ce%b1%ce%af%ce%b6%ce%bf%cf%85%ce%bc%ce%b5-%cf%83%ce%bf%cf%86%ce%af%ce%b1-%cf%80%ce%b1%ce%bd%ce%af%ce%b4%ce%bf%cf%85-%ce%bd%cf%84%ce%b1%ce%bd%ce%b9%ce%ad%ce%bb%ce%b1-%cf%83%cf%84%ce%b1%ce%bc%ce%b1%cf%84%ce%b9%ce%ac%ce%b4%ce%b7/
https://www.elniplex.com/%ce%b6%ce%b1%cf%87%cf%81%ce%ac-%ce%ba%ce%b1%ce%b9-%ce%bd%ce%b9%ce%ba%cf%8c%ce%bb%ce%b1%cf%82-%ce%bf%ce%b9-%ce%b9%cf%83%cf%84%ce%bf%cf%81%ce%af%ce%b5%cf%82-%cf%84%ce%bf%cf%85%cf%82-%cf%83%ce%bf%cf%86%ce%af%ce%b1-%cf%80%ce%b1%ce%bd%ce%af%ce%b4%ce%bf%cf%85/
