Στην 1η Εβδομάδα Μετάφρασης 2022 προσκεκλημένοι του ELNIPLEX είναι ο συγγραφέας και μεταφραστής Γιώργος Κ. Παναγιωτάκης (Καθετί το λυπηρό είναι ένα ψέμα, Το αγόρι από το Μπούχενβαλντ, Αγαπητέ Έβαν Χάνσεν κ.α., η συγγραφέας και μεταφράστρια Αργυρώ Πιπίνη (Ο Κάφκα και η κούκλα, Αν έρθεις σαν τον άνεμο, Τα παιδιά στις στέγες κ.α., η μεταφράστρια Πετρούλα Γαβριηλίδου (Πόνι, Μυστήρια στη Νέα Υόρκη, Σχολή κατασκόπων κ.α. και η επίσης μεταφράστρια Εβίτα Λύκου (Ο Τζορτζ και το διαστημικό κυνήγι θησαυρού, Ο Τζορτζ και το Μυστικό Κλειδί για το Σύμπαν, Παγωμένος κόσμος κ.α.
Στο πρώτο μέρος του αφιερώματός αυτού στη μετάφραση και τους λειτουργούς της, σταθήκαμε στους λόγους που δεν μεταφράζονται ελληνικά βιβλία στο εξωτερικό, με την έλλειψη συντονισμένου πλάνου και στρατηγικής, την απουσία ατζέντηδων και γραφείων προώθησης και το χαμηλό συνολικά ενδιαφέρον των Ελλήνων για την υπόθεση βιβλίο να κυριαρχούν ως βασικές αιτίες του κακού του ριζικού μας.
Σε αυτό το δεύτερο μέρος μας απασχολεί η θεματολογία, αλλά και η ελληνική γλώσσα ως ενδεχόμενος ανασχετικός παράγοντας, ιδίως στα εφηβικά και νεανικά βιβλία. Είναι πράγματι οι Έλληνες δημιουργοί τόσο μακριά θεματικά από τους Ευρωπαίους, τους Μεσόγειους, τους Βόρειο και Λατινοαμερικάνους; Στα εφηβικά και νεανικά βιβλία, ας πούμε, όπου το χάσμα θα μπορούσε να είναι μεγαλύτερο, υπάρχει θεματολογία που πλησιάζει εκείνη των αλλοεθνών εφήβων και νέων; “Σε μεγάλο βαθμό ναι”, λέει ο Γιώργος Παναγιωτάκης. “Όμως φυσικά αυτό δεν αρκεί για να μεταφραστεί ένα βιβλίο στο εξωτερικό, ούτε πολύ περισσότερο για να γραφτεί ένα καλό βιβλίο –κάτι που είναι και το βασικό ζητούμενο”. Ο έμπειρος συγγραφέας και μεταφραστής μπαίνει πιο βαθιά στις παθογένειες της ελληνικής βιβλιοπαραγωγής. “Δυστυχώς στην Ελλάδα είναι εδραιωμένη αρκετά γερά η άποψη ότι η θεματολογία ενός βιβλίου είναι το άλφα και το ωμέγα. Ότι αρκεί να καταπιαστείς ανέμελα ή μηχανιστικά με κάποιο από τα σημαντικά θέματα που βρίσκονται τη δεδομένη εποχή στον δημόσιο λόγο ή με κάποιο επετειακό ή ιστορικό θέμα και το γεγονός αυτό θα σου εξασφαλίσει τη λογοτεχνική επιτυχία. (Δεν αποκλείεται, βέβαια, να σου εξασφαλίσει την εγχώρια εμπορική επιτυχία ή και κάποιο λογοτεχνικό βραβείο, αλλά αυτό είναι άλλο πονεμένο ζήτημα). Ειδικά η κατηγορία «ενδιαφέροντα των νέων» έχει το μεγαλύτερο ρίσκο, καθώς ο/η συγγραφέας κινδυνεύει να γίνει σαν τον κλασικό θείο που επιμένει να «κάθεται με τη νεολαία» στο οικογενειακό τραπέζι προκαλώντας ειρωνικά μειδιάματα σε κάθε του φράση”.
Αν προσπεράσουμε αυτόν τον υπερμοντέρνο θείο που θα καθίσει με τη νεολαία να γράψει ένα βιβλίο με τα προβλήματα των εφήβων που τα ξέρει όλα επειδή έχει ένα ανιψάκι που πάει στη Γκράβα και του τα λέει χαρτί και καλαμάρι, θα δούμε και ελπίδα, η οποία με εξαίρεση 3-4 συγγραφείς των παλαιότερων γενιών, έχει αναδυθεί την τελευταία 10ετία-15ετία. “Ευτυχώς υπάρχουν και στη χώρα μας συγγραφείς της εφηβικής και νεανικής λογοτεχνίας που καταφέρνουν να δουν πίσω από το θέμα και να μιλήσουν για την εποχή μας με τρόπο ουσιαστικό”, επισημαίνει το φως ο Γιώργος Παναγιωτάκης. “Και το γεγονός ότι τα βιβλία τους, στις περισσότερες περιπτώσεις, δεν μεταφράζονται σε κάποια ξένη γλώσσα, θεωρώ πως οφείλεται σε άλλους παράγοντες και όχι στη θεματολογία τους.”
Η Αργυρώ Πιπίνη βλέπει μεγαλύτερο πρόβλημα στο έλλειμμα θεματολογίας στη χώρα μας, σε σχέση με τον Γ. Παναγιωτάκη που θεωρεί τη γραφή, τη διαχείριση εξίσου ισχυρά ζητήματα. Διαβάζοντας ξενόγλωσση λογοτεχνία, βλέπεις ότι οι άξονες που κυριαρχούν στη βαριά βιομηχανία των Αγγλοσαξόνων είναι πολυποίκιλοι. “Ως μεταφράστρια και ως αναγνώστρια ―αλλά και ως reader σε διάφορους εκδοτικούς οίκους― εφηβικών και νεανικών βιβλίων από τα αγγλικά θα πρότεινα οι Έλληνες συγγραφείς, όλοι εμείς, να διαβάζουμε περισσότερα βιβλία ξένων συγγραφέων. Να διαβάζουμε γενικά. Όχι γιατί εκεί έξω γράφουν καλύτερα. Αλλά για το εύρος των θεμάτων με τα οποία καταπιάνονται ― στέγη, ενδοοικογενειακή βία, φτώχεια, ένταξη σε κοινωνικές ομάδες, θέματα φύλου, σεξουαλικός προσανατολισμός, ιστορικό παρελθόν, κοινωνικός αποκλεισμός ― και για τον τρόπο με τον οποίο το κάνουν: υπάρχει τόλμη, πρωτοτυπία, χιούμορ.”
Η έμπειρη μεταφράστρια ωστόσο αποκεντρώνει την αποκλειστικότητα του ενδιαφέροντος από τη θεματολογία. Μετράει εξίσου ο τρόπος, η σύγχρονη γραφή, αλλά και να εντοπίσουμε την οικουμενικότητα των θεμάτων, τους κοινούς τόπους, εκείνα που ενώνουν σχεδόν όλους τους λαούς. “Το θέμα βέβαια δεν είναι το παν, το σημαντικό είναι ο χειρισμός του. Τα τελευταία χρόνια οι Έλληνες συγγραφείς υιοθετούν τόσο νέες τεχνικές όσο και νέες θεματικές και γράφουν ωραία βιβλία. Δεν ξέρω, βέβαια, αν ένα παιδί που ζει στη Νορβηγία, ας πούμε, θα το ενδιέφερε να διαβάσει βιβλία για τη Μικρασιατική Καταστροφή ή για τον Εμφύλιο. Η Ιστορία είναι μεγάλη δεξαμενή θεμάτων, δεν υπάρχει αμφιβολία. Ο τρόπος με τον οποίο προσεγγίζεται όμως είναι άλλο ζήτημα. Συζητούσα με φίλο συγγραφέα και καταλήξαμε πώς θα ωφελούσε να δούμε την οικουμενικότητα των θεμάτων στην κλασική λογοτεχνία, βιβλία που διαβάζουμε μέχρι σήμερα ― ας πούμε βιβλία του Ντίκενς, του Ουγκώ, του Χάρντυ.“
Η Πετρούλα Γαβριηλίδου βλέπει ότι διαθέτουμε συγγραφείς που μπορούν να σταθούν στο εξωτερικό. Η εμβληματική Ζέη μάλιστα το κατάφερε σε πολύ πιο δύσκολες εποχές για την μεταφραστική έξοδο της χώρας. “Όσους Έλληνες συγγραφείς έχω διαβάσει κι αγαπώ το έργο τους βλέπω να μπορούν επάξια να σταθούν δίπλα σε συναδέλφους τους στο εξωτερικό, τόσο από άποψη θεματολογίας όσο και λογοτεχνικής αρτιότητας. Η Άλκη Ζέη είναι μια συγγραφέας που είδε τα βιβλία της να μεταφράζονται σε πολλές γλώσσες, την καλούσαν διαρκώς σε σχολικές βιβλιοθήκες στη Γαλλία, στο Βέλγιο και αλλού, και λίγο πολύ όλοι μας γνωρίζουμε πως η θεματολογία της ήταν κυρίως ελληνοκεντρική. Έχουμε, πάντως, συγγραφείς με δυνατή πένα και σύγχρονους προβληματισμούς”.
Η Εβίτα Λύκου θεωρεί ότι “το βασικό πρόβλημα της ελληνικής παραγωγής είναι η θεματολογία, όπως και σε κάθε ανάλογη περίπτωση χώρας με τα αντίστοιχα χαρακτηριστικά. Προκειμένου ένα έργο να μεταφραστεί σε άλλη γλώσσα πρέπει να έχει σε κάποιο βαθμό ένα οικουμενικό περιεχόμενο, χωρίς ωστόσο να του λείπει το εθνικό στοιχείο. Αν από ένα υποψήφιο προς μετάφραση βιβλίο λείπει η τοπική ιδιαιτερότητα, ως προς τη θεματική του, αν είναι σαν ένα οποιοδήποτε βιβλίο που θα μπορούσε να έχει γραφτεί σε οποιαδήποτε γλώσσα, ακόμα και αν είναι αφηγηματικά ή γλωσσικά καταπληκτικό, ο εκδότης έχει πολύ μικρό κίνητρο να μπει στη διαδικασία να το μεταφράσει και να το προωθήσει. Αυτό δε σημαίνει ότι οι συγγραφείς μας πρέπει να κάνουν αυτοσκοπό την αναζήτηση «οικουμενικών» θεμάτων ή να προσαρμόσουν τη γραφή τους στις απαιτήσεις μιας προς μετάφραση έκδοσης”.
Προσωπικά εξακολουθώ να πιστεύω ότι η γλώσσα δεν είναι μικρό αλλά δεν είναι και το μεγαλύτερο πρόβλημα για τη μη μετάφραση ελληνικών βιβλίων στο εξωτερικό. Η Εβίτα Λύκου το έθεσε στη σωστή, κατά τη γνώμη μου, κατεύθυνση: “Σε κάθε περίπτωση δε θα μπορούσε να μην είναι ανασχετικός παράγοντας, για λόγους τόσο κόστους όσο και διεθνούς πρόσβασης. Αυτό, ωστόσο, δεν έχει εμποδίσει μεγάλους Έλληνες συγγραφείς να ξεφύγουν από τον στενό περιορισμό που επιβάλλει μια γλώσσα που μιλιέται από λίγους και να ταξιδέψουν σε όλη την υφήλιο”, ενώ και η Πετρούλα Γαβριηλίδου θεώρησε ότι ναι μεν η γλώσσα “είναι ανασχετικός αλλά όχι αποτρεπτικός παράγοντας. Θα βοηθούσε να υπήρχαν περισσότερες έδρες νεοελληνικών σπουδών για να διευρυνθεί η διάδοση της γλώσσας μας και του πολιτισμού μας, όπως συμβαίνει με άλλες περιφερειακές γλώσσες”.
Είμαι πεπεισμένος ότι βιβλία —συγχωρήστε την αθέλητη μεροληψία, δεν χωρούν όλα εδώ — όπως ενδεικτικά Τίγκρε, με τα χέρια γυμνά, Η Λούση Λου είναι μία από μας, Γκούρι σημαίνει πέτρα, Φως σε μαύρο ουρανό, Παπούτσια με λουράκι, Από την αρχή, Δεκαεφτά, Τη νύχτα που έσβησαν τ’ αστέρια, Ο άνθρωπος φωτιά, Το αγόρι στο θεωρείο (δεν μιλώ καν για Μάνο Κοντολέων, Λότη Πέτροβιτς, Άλκη Ζέη, Ζωρζ Σαρή, Σοφία Μαντουβάλου) θα έβρισκαν θέση σε τουλάχιστον μία χώρα του εξωτερικού αν υπήρχε συντονισμένη προσπάθεια προώθησης του ελληνικού βιβλίου, αν υπήρχαν σοβαρά γραφεία με ατζέντηδες που δημιουργούν διαύλους επικοινωνίας με σημαντικές αγορές και μεγάλους παίκτες. Ενδιαφέρουσα, πρωτότυπα ή έξυπνα δουλεμένη θεματολογία σε αρκετά βιβλία υπάρχει. Χρειαζόμαστε επειγόντως στο ξερό ρέμα και στις λησμονημένες λεκάνες απορροής να τρέξει λίγο νερό. Και το νερό θα θυμηθεί τον δρόμο και θα κάνει τη δουλειά του.
Ξέρω, καταλήγουμε πάντα στα ίδια δύο συμπεράσματα. Ότι δεν έχουμε ίχνος εθνικής πολιτικής βιβλίου και ότι δεν έχουμε καν υποψία για μεταφραστική στρατηγική. Ότι απουσιάζουν οι φορείς που θα προωθήσουν το βιβλίο στα σχολεία, θα εκσυγχρονίσουν τις βιβλιοθήκες και θα βγάλουν το ελληνικό βιβλίο έξω από τα σύνορα. “Χωρίς τη βοήθεια της μετάφρασης, αριστουργηματικά κείμενα μη διαδεδομένων γλωσσών θα έμεναν νεκρό γράμμα για τους υπόλοιπους λαούς“, είχε αναφέρει πέρσι στο ELNIPLEX η Κώστια Κοντολέων και οι Έλληνες δείχνουμε ότι αδιαφορούμε και γι’ αυτό. Όλοι; Αλίμονο, αν ήταν όλοι έτσι. Οι λίγοι που υπάρχουν αρκούν για να βάλουν τη σπίθα, αρκεί να συντονιστούν.
Εμείς, με αφορμή του δεκάδες συνομιλητές μας πάνω στο θέμα δε θα μείνουμε άπραγοι.
Τα ξαναλέμε.
