Η παιδική λογοτεχνία είναι ένας καθρέφτης μέσα από τον οποίο τα παιδιά να δουν χαρακτηριστικά των ηρώων που μοιάζουν με τον εαυτό τους. Είναι όμως και ένα παράθυρο που τα διευκολύνει να κοιτάξουν πέρα από το άμεσο περιβάλλον τους και να γνωρίσουν τον κόσμο (Blaska, 2004)
Ο κόσμος είναι γεμάτος διαφορετικούς χαρακτήρες. Αντιπροσωπεύεται όμως επαρκώς η διαφορετικότητα στην παιδική και εφηβική λογοτεχνία; Οι ήρωες με αναπηρία έχουν μια ικανοποιητική εκπροσώπηση ανάμεσα στους αμέτρητους χαρακτήρες των παιδικών και εφηβικών βιβλίων;
Γονείς παιδιών με ή χωρίς αναπηρία και εκπαιδευτικοί αναζητούμε συχνά βιβλία τα οποία να φέρνουν σε επαφή τα παιδιά με την αναπηρία. Η επιστημονική κοινότητα αλλά και η κοινή γνώμη τα τελευταία χρόνια δείχνει ενδιαφέρον για το θέμα. Η περιορισμένη παρουσία βιβλίων με χαρακτήρες που έχουν κάποιου είδους αναπηρία τονίζει την ανάγκη για περισσότερες ιστορίες οι οποίες να αντιπροσωπεύουν την ποικιλομορφία της κοινωνίας που περιλαμβάνει άτομα διαφορετικών ικανοτήτων (Blaska, 2004). Σε αυτό τείνουν να συμφωνήσουν και οι Ellison & Shah (2010) καθώς η παροχή υλικού λογοτεχνίας που εμπεριέχει χαρακτήρες με κάποιου είδους αναπηρία θεωρούν ότι αντανακλά την αυξανόμενη κοινωνική ποικιλομορφία, προωθεί θετικές στάσεις προς μαθητές όλων των δυνατοτήτων και βοηθά στην ανάπτυξη θετικής αυτοεικόνας σε παιδιά με αναπηρία.
Από την άλλη πλευρά, η παράληψη ομάδων από τη λογοτεχνία είναι σημαντικό θέμα προς διαπραγμάτευση. Για τον Hollindale (2000) η απουσία ή υποπαρουσίαση ομάδων λιγότερο ευνοημένων και των εμπειριών τους από την παιδική λογοτεχνία ή η ανάθεση σε ήρωες που δεν ανήκουν σε κυρίαρχες κοινωνικές ομάδες ρόλων υποδεέστερων ή ρόλων αντιπροτύπων δείχνει αναμφίβολα μια στάση απαξιωτική απέναντί τους. Ας μην ξεχνάμε ότι η αναπηρία παράγεται πολιτισμικά και δομείται κοινωνικά (Oliver, 2009).
Αλλά το θέμα σαφώς δεν είναι ποσοτικό. Ο τρόποι με τους οποίους παρουσιάζονται οι χαρακτήρες με αναπηρία στη λογοτεχνία, αντανακλούν την κοινωνική στάση της εποχής απέναντί τους και σύμφωνα με τους Καρακίτσιο (2001) και την Σεμερτζίδου (2008) εκφράζουν τα κοινωνικά και πολιτισμικά συμφραζόμενα της εποχής τους.
Τα τελευταία χρόνια παρατηρούμε μία τάση από την πλευρά των συγγραφέων να δίνεται ο λόγος στα ίδια τα άτομα με αναπηρία να εκφραστούν μέσα από την πρωτοπρόσωπη αφήγηση. Η λογοτεχνία όμως είναι ένας σύνθετος και πολύπλοκος κώδικας. Ιδέες και απόψεις εκφράζονται ξεκάθαρα, άλλες υπονοούνται. Ο τρόπος γλωσσικής έκφρασης σε κάθε επίπεδο, σύμφωνα με την Αγγελική Γιαννικοπούλου (2005), αποτελεί συνειδητή ή ασυνείδητη ιδεολογική στάση, άλλοτε εμφανή και συνειδητή κι άλλοτε καλυμμένη ή ασυνείδητη. Παράλληλα οι εικόνες και τα εξωκειμενικά στοιχεία παρέχουν τις δικές του πληροφορίες και νοήματα τα οποία είναι υπό διαπραγμάτευση με τον αναγνώστη.
Οι τρόποι με τους οποίους διαχειρίζονται την έννοια της ταυτότητας οι δημιουργοί των παιδικών και εφηβικών βιβλίων συνδέονται άμεσα με την έννοια της ένταξης και της διαδικασίας του να ανήκει κανείς σε μια ομάδα. Ήρωες όχι ανάπηροι ή ταυτισμένοι με την αναπηρία τους, ηρωοποιημένοι ή θυματοποιημένοι, υπεράνθρωποι ή βάρη για την οικογένεια και την κοινότητα, είναι ήρωες απαλλαγμένοι από στερεοτυπικά είδη απεικονίσεων. Επιπλέον η απομάκρυνση από το κυρίαρχο, ακόμα, ιατρικό μοντέλο βοηθά στην επικράτηση περισσότερων δίκαιων και ρεαλιστικών απεικονίσεων.
Θα πρέπει να υπάρχουν περισσότερα βιβλία με ήρωες με αναπηρία; Πιθανό… Το σίγουρο είναι ότι χρειαζόμαστε περισσότερα βιβλία που έχουν ολοκληρωμένους, διαφορετικούς χαρακτήρες και καλογραμμένες, ενδιαφέρουσες ιστορίες οι οποίες έχουν κάτι να πουν σε παιδιά και εφήβους. Η αποδοχή της ετερότητας όταν δεν γίνεται αυτοσκοπός θα αναδυθεί αβίαστα αφήνοντας τον αναγνώστη ελεύθερο σε ταυτίσει και συγκρούσεις οι οποίες θα τον βοηθήσουν να δομήσει το δικό του αξιακό σύστημα.
Η αποδοχή αναδύεται από τη διαφορά, χάρη στη διαφορά και παρά τη διαφορά έχει επισημάνει ο Levi- Strauss (2000). Η παιδική και εφηβική λογοτεχνία παγκοσμίως έχει δείξει ότι μπορεί να κάνει τη διαφορά!
Βιβλιογραφικές Αναφορές
APA (1992). Removing bias from language. Guidelines for Non-Handicapping Language in APA Journals. Διαθέσιμο στο: apastyle.apa.org/disabilities.html-24k
Beckett, Angharad -Ellison, Nick – Barrett, Sam – Shah, Sonali . “Away with the Fairies?” Disability within Primary-Age Children’s Literature Disability & Society, v25 n3 p373-386 May 2010
Blaska, J.(2004). Children’s literature that includes characters with disabilities or illnesses.Disability Studies Quarterly, 24(1).
Blaska, J. (2004). Children’s Literature that Includes Characters With Disabilities or Illnesses. Disability Studies Quarterly, Vol. 24, No 1. Διαθέσιμο στο: <www.dsq-sds.org>
Γιαννικοπούλου, Αγγελική (2005). «Πίσω από τις γραμμές και τα χρώματα: Έμμεσα ιδεολογικά μηνύματα στο εικονογραφημένο παιδικό βιβλίο», στο Γ. Καψάλης & Ε. Μοσχοβάκη (επιμ.) Γλώσσα και Λογοτεχνία στην Πρωτοβάθμια εκπαίδευση, Χίος: Αιγέας.
Holindale, P (2000). Ιδεολογία και παιδικό βιβλίο, (μτφρ. Θ. Τζόκα, επιμ. Μ. Κανατσούλη). Virtual School, The sciences of Education Online, tom 2, τ.1.) http://www.auth.gr/virtualschool/2.1/theoryResearch/Hollindale.html
Καρακίτσιος, Ανδρέας (2001). Παιδική λογοτεχνία και Ειδική Αγωγή, στο Μαρία Τζουριάδου (επιμ.) Πρώιμη Παρέμβαση: Σύγχρονες τάσεις και προοπτικές . Θεσσαλονίκη: Προμηθεύς, 326-363.
Claude Lévi – Strauss (2000).Θλιβεροί τροπικοί μετάφραση: Βούλα Λούβρου. Χατζηνικολή
Olivier, Michael (2009). Αναπηρία και Πολιτική/μτφ . Θάλεια Μπεκερίδου & Γιώτα Καραγιάννη (επιμ.). Αθήνα: Επίκεντρο.
Σεμερτζίδου, Ελένη (2008). Αναπηρία και Λογοτεχνία: Διαχρονικά στερεότυπα και προκαταλήψεις, διαθέσιμο στο http://arthrografiablogspot.com/
