8-11 Απριλίου 2024. Μπολόνια, επαρχία Εμίλια-Ρομάνα, κάτοικοι περ. 389 χιλιάδες, αρχαιότερο πανεπιστήμιο της Ευρώπης (1088 μ.Χ.), 38 χιλιόμετρα στοές και 61η χρονιά για τη Διεθνή Έκθεση Παιδικού Βιβλίου.
Στην πανεπιστημιούπολη κι ασύνορη βιβλιομητέρα Μπολόνια του 2024 επιβεβαιώθηκε ότι το χάσμα που μας χωρίζει με τις εξελίξεις στο βιβλίο για παιδιά, εφήβους και νέους δεν μικραίνει, όπως θέλουμε να πιστεύουμε, αλλά παραμένει βαθύ, σαν σεισμικό ρήγμα της απρόσμενα σεισμογενούς πόλης. Όχι μόνο οι παραδοσιακές δυνάμεις πλέον, βλέπε αγγλόφωνος κόσμος (Ην. Βασίλειο, Η.Π.Α., Αυστραλία, Καναδάς), Γαλλία, Ισπανία και ισπανόφωνες χώρες Λατινικής Αμερικής, αλλά επιπροσθέτως η μεγάλη ασιατική επέλαση με Κίνα, Ν. Κορέα, Ιαπωνία, Ινδία, Ιράν, Άραβες, στην κεφαλή, η Ιταλία που όλα αυτά τα χρόνια με τη Μπολόνια κεφαλαιοποίησε την εξέλιξη προς όφελός της και στην Ελλάδα τους αγνοούμε ως αγορά, νέες ευρωπαϊκές δυνάμεις που κάνουν πολλή δουλειά τελευταία όπως η Πολωνία, η Σλοβενία, η Εσθονία, οι πάντα δυνατοί Σκανδιναβοί∙ όλοι αυτοί έχουν επενδύσει σε βάθος, δυσανάλογα πολλά, στο λεγόμενο παιδικό βιβλίο, σε πολλές περιπτώσεις το έχουν εκτείνει πέρα από το παιδί, όπως του αξίζει, έχουν αναπτύξει τεχνογνωσία και επαγγελματισμό που φεύγει συνεχώς μπροστά, δουλεύοντας σε υψηλές συχνότητες, μεταμοσχεύοντας τα καλύτερα κομμάτια στο δικό τους βιβλιοσώμα που πια γεννά τον καινούργιο βιβλιάνθρωπο. Δεν πρέπει να αποκοπούμε από αυτήν την επανάσταση, όπως κάποτε χάσαμε άλλες κι άλλες στο παρελθόν. Τώρα μπορούμε να δούμε. Τώρα πρέπει να δούμε τι θέση μας μέσα σε όλο αυτό που συμβαίνει και εξελίσσεται.
Μελετώ έμπρακτα και θεωρητικά το λεγόμενο παιδικό βιβλίο τουλάχιστον είκοσι χρόνια, τα τελευταία δεκατρία ιδιαιτέρως συστηματικά. Καταγράψαμε ως χώρα σημαντικά βήματα για να αφήσουμε πίσω το παλιό, να δώσουμε στο βιβλίο ποιότητα και μια καλύτερη θέση στη ζωή των παιδιών. Εκδοτικά, εικονογραφικά, συγγραφικά, ενίοτε με μεμονωμένες προσπάθειες, έγιναν βήματα. Και ξαφνικά βλέπεις ότι έχουμε ακόμα πάρα πολύ δρόμο. Γιατί όσο εμείς κινούμασταν προς τα εμπρός, το ίδιο έκαναν και οι περισσότεροι από τους άλλους, νόμος της φυσικής απαράβατος που διατηρεί ή και αυξάνει τις αποστάσεις. Περίπτερα άρτια οργανωμένα, ανοιχτά στον άνθρωπο, στο βλέμμα και το σώματα του, έτσι ώστε να αναδεικνύουν αδιαπραγμάτευτα το κάθε βιβλίο και να προσελκύουν τον επισκέπτη, πλήρεις εθνικοί κατάλογοι με λίστες, σοβαρή καταλογογράφηση με κριτήρια (π.χ. εθνικά βραβεία), συγκροτημένες προσπάθειες, δωρεάν υλικό για τους επισκέπτες, φιλικό προσωπικό, πάντοτε παρόν, που δεν περίμενε τον επισκέπτη αλλά τον πλησίαζε πρώτο.
Στη Μπολόνια πήγαμε να μάθουμε. Πήγαμε να γνωρίσουμε, να δούμε όψεις, τάσεις, αγορές. Συνομιλήσαμε με περισσότερους από πενήντα ξένους εκδότες, Ευρωπαίους κυρίως, αλλά και Αμερικανούς και Ασιάτες και είδαμε τον τρόπο που σκέπτονται, τις προτεραιότητές τους, όσα τους απασχολούν, είδαμε αυτά που θα έρθουν τα προσεχή χρόνια στη βιβλιοπαραγωγή. Συνομιλήσαμε με αρκετούς ξένους δημιουργούς (θα δείτε τις συνεντεύξεις αρκετών εξ αυτών τις προσεχείς ημέρες). Διαβάσαμε, ξεφυλλίσαμε, παρατηρήσαμε, καταγράψαμε, μελετήσαμε μερικές εκατοντάδες κορυφαία βιβλία (ήμασταν και πολυπρόσωπη αποστολή) κάθε λογής, κάθε γλώσσας (ας είναι καλά τα translate apps για τα δύσκολα) και φέραμε στις αποσκευές μας πολλά από αυτά. Η πολυμορφία, οι ποιότητες σε χαρτιά, εκτυπώσεις, βιβλιοδεσίες, άγγιζαν σε αρκετές περιπτώσεις τα όρια του κοσμήματος. Οι εικονογραφήσεις έχουν γίνει πλέον ένας ιδιαίτερος κλάδος της ζωγραφικής, μια τέχνη που λειτουργεί εξωκειμενικά πραγματοποιώντας οπτικές αφηγήσεις και αισθητικές αποτυπώσεις που θέλγουν. Τα εικονοβιβλία (silent) είναι πλέον ένα παγκόσμια περιζήτητο είδος και πραγματικά αναρωτιέται κανείς γιατί στην Ελλάδα δεν κινείται σε υψηλές πτήσεις: ρητορικό το ερώτημα ασφαλώς. Στην Ελλάδα έχουμε έρωτα με τις λέξεις, με τις πολλές λέξεις και με το κείμενο, με το πολύ κείμενο, που τα λέει όλα.
Από την άλλη, όμως, η εικονογράφηση, είναι ο τομέας που είμαστε πιο κοντά στις διεθνείς εξελίξεις, καθώς έχουμε πολύ ικανούς και ικανές εικονογράφους. Η υλικότητα των βιβλίων έχει πια τέτοια ευλυγισία και γνώση πίσω της που αξίζει να τη μελετήσουμε και να διδαχθούμε από αυτές, να δοκιμάσουμε καινούργια πράγματα, να δούμε την περίπτωση ενός ας πούμε “εθνικού τυπογραφείου” με υψηλές κοπτικές και άλλες δυνατότητες όπου θα παράγουμε συνολικά τις δουλειές μας. Κάτι τέτοιο, όμως, απαιτεί υπερβάσεις, συγκολλητικές δυνάμεις που θα ενεργοποιήσουν τις συνεργασίες, θέλει αμοιβαίες προσεγγίσεις, θέλει μια συνδεσμολογία που θα αποδώσει τα ζητούμενα.
Στο ελληνικό περίπτερο δεν σταματούσαν εύκολα οι ξένοι επισκέπτες. Οι μόνοι που κοντοστέκονταν ήταν οι Έλληνες. Η ελληνική γλώσσα είναι σχεδόν απροσπέλαστη, τα γράμματά μας είναι κάτι σε καθρεφτισμένα ρώσικα για τους πιο πολλούς, αυτό είναι γνωστό εμπόδιο. Επομένως απαιτείται μια διαφορετική προσέγγιση που θα αναδεικνύει τα βιβλία προς τον ξένο που και να θέλει να μας ψάξει, δεν θα βρει εύκολα τρόπο να μάθει τι “πουλάμε”. Στη μία πλευρά του περίπου τριγωνικού ελληνικού περιπτέρου, τα βιβλία των συμμετεχόντων εκδοτών σωριάζονταν το ένα πάνω ή πίσω από το άλλο, αλλάζοντας σειρά και θέση αναλόγως με το ποιος περνούσε από εκεί. Τρεις μέρες περάσαμε, άλλα βιβλία έρχονταν μπροστά κι αυτό είναι ένας ορισμός της ματαιοδοξίας από τους πλέον δυσάρεστους. Ποιος νομίζεις ότι θα δει το βιβλίο σου αν έρθει μπροστά από ένα άλλο; Αυτός που θα το δει και σε ένα ελληνικό βιβλιοπωλείο στην πατρίδα.
Ήταν μια περίπου μουσειακή καθίζηση των βιβλίων, κανείς δεν θα τα έπιανε στα χέρια του εύκολα, πίσω από τραπεζάκια και καρέκλες που παρέπεμπαν σε ελληνικό νησί, συμβολισμό που δεν τον είδα λάθος σε πρώτη ανάγνωση, ασχέτως των ειρωνειών που διάβασα δώθε κείθε. Η Ελλάδα μπορεί να σμίξει το βιβλίο με τη βαριά της βιομηχανία και να το κάνει μέρος της. Στη δεύτερη πλευρά του τριγώνου, υπήρχε καλαίσθητο στήσιμο και ένα ενδιαφέρον πλασάρισμα με οθόνη που έπαιζε βίντεο με Έλληνες συγγραφείς και άλλο υλικό, καθώς και στερεωμένα εξώφυλλα βιβλίων που εισήλθαν σε βραχείες λίστες εγχώριων διαγωνισμών, ωστόσο δεν υπήρχαν πληροφορίες για αυτά τα βιβλία και μόνο από τα εξώφυλλα, ενίοτε με (λάθος) αλλαγμένο το πραγματικό τους σχήμα, δεν έλκεις τον ενδιαφερόμενο. Στην τρίτη πλευρά, υπήρχε μια υποδοχή για τον επισκέπτη, με παροχή έντυπου υλικού με Έλληνες ποιητές, που δεν το λες και πολύ σχετικό με μια έκθεση παιδικού βιβλίου.
Η συμμετοχή μας στη Μπολόνια (και σε όλες τις μεγάλες εκθέσεις) θέλει μια νέα ενέργεια, έναν ορμητικό επιταχυντή που θα μειώσει την απόσταση και θα επαναγεωμετρήσει τις προτεραιότητές μας∙ έναν σχεδιασμό που να ξεκινήσει από σήμερα κιόλας για το 2025, από ανθρώπους που γνωρίζουν το βιβλίο για παιδιά και εφήβους και να ξέρουν να το επικοινωνήσουν σωστά, προκειμένου να πετύχουμε εξωστρέφεια, διεισδυτικότητα, συμφωνίες, μεταφράσεις και ασφαλώς περαιτέρω απόκτηση γνώσης, η οποία θα οικοδομήσει πίξελ πίξελ τη νέα εικόνα. Δεν γράφω θεωρίες. Αυτή είναι η πραγματικότητα. Αν θέλουμε να πετύχουμε, το βιβλίο για τα παιδιά πρέπει να λάβει τη θέση που έχουμε ανάγκη. Και δεν χρειάζονται υπερβολικά χρήματα για αυτό, χρειάζεται απλώς να αξιοποιηθούν με γνώση και πρόγραμμα, ώστε να αρχιτεκτονηθεί μια νέα Μεγάλη Ιδέα με σημείο αναφοράς αυτό το μικρό, έντυπο συνήθως, πραγματάκι, που λέγεται βιβλίο και δη “παιδικό”.
Στις δύο ελληνικές εκδηλώσεις στο εθνικό περίπτερο, η πρώτη με την Άβα Χαλκιαδάκη από το Διαβάζοντας Μεγαλώνω και συνομιλητές από αντίστοιχα σωματεία από Ολλανδία και Βουλγαρία εστέφθη με επιτυχία, υποστηρίχθηκε και από τους Έλληνες της έκθεσης και από τους ανθρώπους του υπουργείου πολιτισμού και ήταν μια σωστή στιγμή για την ελληνική παρουσία, από αυτές που χρειαζόμαστε. Η δεύτερη όμως δεν έγινε ποτέ, καθώς κανείς δεν φρόντισε να κρατήσει τον κόσμο που βρισκόταν εκεί, με επακόλουθο ένα μπέρδεμα, το άνοιγμα ενός μπουφέ και εν τέλει την ακύρωση της εκδήλωσης, καθώς δεν επιστρέψαμε ποτέ στην κανονικότητά της. Δεν το λες και λογικό αυτό. Αν θέλουμε να προχωρήσουμε μπροστά και να καταλάβουμε μια θέση στα ψηλότερα σκαλοπάτια της δημιουργίας, της αισθητικής και της παιδείας, πρέπει να είμαστε ειλικρινείς και να ομιλούμε τη γλώσσα της αλήθειας και όχι να γράφουμε στρογγυλέματα ή αντίστροφα αστείες αντιπολιτεύσεις, αναλόγως από πού κοιτάμε το πολιτικό ή ευρύτερο φάσμα.
Οι Έλληνες εκδότες που επισκέφθηκαν την έκθεση κινούνταν αυτόνομα με τη δική τους ατζέντα, με ραντεβού, με συναντήσεις, με αγορά δικαιωμάτων ξένων βιβλίων. Είναι απαραίτητο να κάνουν οι εκδότες αυτές τις επαφές, η Μπολόνια δίνει πολλές δυνατότητες στα τετραγωγικά της έκθεσης. Μόνο οι Εκδόσεις Πατάκη είχαν δικό τους περίπτερο, έναντι του εθνικού περιπτέρου, και αντίστοιχη αντιπροσωπεία, όπου μάλιστα είδαμε εικονογράφους από διάφορες χώρες να περιμένουν με τα portfolio τους να δείξουν δουλειές τους στην Έλενα Πατάκη και τις συνεργάτιδές της, την Πάολα Ζάγκου και την Κατερίνα Κρις. Το παράδειγμα του εν λόγω εκδότη πρέπει να ακολουθήσουν και άλλοι Έλληνες εκδότες, έστω και με συμμαχίες. Δεν είναι λίγα τα ξένα περίπτερα στη βασική τους έκδοση που συνεταιρίστηκαν δύο εκδότες από την ίδια χώρα για να διαχειριστούν καλύτερα το έξοδο. Εμείς γιατί όχι;
Χρειαζόμαστε μια νέα εθνική στρατηγική που να έχει ξεκάθαρο προσανατολισμό, να έχει όραμα, εξωστρέφεια, δίχως εγωισμούς και προσωπικές ναπολεόντειες προελάσεις που δεν οδηγούν σε καμία συλλογική ανάταση, αλλά σε ατομικές περιστασιακές δόξες που σε δέκα χρόνια δεν θα έχουν καμία σημασία για κανέναν, ούτε για τους ίδιους τους πάλαι δοξασμένους. Δεν έχουμε ανάγκη από σταρ στη λογοτεχνία για παιδιά που κάνουν βιβλία μανιέρας, για τους οποίους στην Μπολόνια στήνονται τριακόσια ενήλικα άτομα (ελάχιστα παιδιά) για να φωτογραφηθούν μαζί τους. Έχουμε ανάγκη από τον τεράστιο καλλιτέχνη που έχουν μεταφραστεί 50 βιβλία του μόνο στην Ελλάδα και έχει εκατομμύρια πωλήσεις σε όλο τον κόσμο και στη Μπολόνια στέκεται και μιλάει ανθρώπινα με όλους, δίχως σταριλίκια. Έχουμε ανάγκη από τον τεράστιο, πολυβραβευμένο Σων Ταν που δίχως εκδοτική ή άλλη παρέμβαση μου επέστρεψε απαντημένη τη συνέντευξή μας μέσα σε 7 μέρες, παρότι είχε κλεισμένο για έξι μήνες το πρόγραμμα των συνεντεύξεών του, ενώ τη Χ περίπτωση που έχει γράψει τρία βιβλία στις εκδόσεις Φούφουτος μπορεί να περιμένεις έξι μήνες να σου στείλει ένα κείμενο που προάγει τη δική της/του δουλειά, όχι τη δική μας. Έχουμε ανάγκη από αληθινούς ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΕΣ και από πραγματικούς ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΕΣ, όχι από σταρ, ούτε από προχειρολογίες, δίχως επιμέλεια.
Οι χώρες που έχουν αντιληφθεί πόσο σημαντικό είναι το εικονογραφημένο βιβλίο για την παιδεία και την αισθητική των παιδιών τους, επένδυσαν πολλά λεφτά, έριξαν κονδύλια για κάποια χρόνια, μετέφρασαν αμέτρητα καλά βιβλία, είδαν πώς δουλεύει το πράγμα, το μελέτησαν και πλέον παράγουν οι δικοί τους δημιουργοί τα δικά τους θαυμάσια βιβλία. Είναι ώρα να διαφύγουμε των ανακυκλούμενων θεματικών, του ανέξοδου συναισθηματισμού που θέλει να συγκινήσει για να οδηγήσει τον ενήλικα αγοραστή στο ταμείο, της διδακτικής κουλτούρας που θέλει πάση θυσία να περάσει μήνυμα αλλιώς το βιβλίο δεν επιτέλεσε στόχο και αποστολή. Πρέπει να διαφύγουμε του επαρχιωτισμού (δεν είναι καταγωγή, όλοι οι Έλληνες από μια επαρχία ερχόμαστε, είναι νοοτροπία) που μας κυνηγά να μας θαυμάσουν οι πεντακόσιοι “συγχωριανοί” μας, επειδή το όνομά μας αναγράφεται στο εξώφυλλο ενός βιβλίου. Πρέπει να στηρίξουμε προσπάθειες που προάγουν το βιβλίο και το οδηγούν ένα βήμα πιο μπροστά. Είναι ώρα μιας πραγματικής αφύπνισης.
Δεν μπορώ να γράψω όλα όσα είδα. Θέλω αμέτρητο χρόνο για αυτό. Οπότε ας μείνουμε σε αυτή τη γεύση που σας μετέδωσα. Ας φάμε ένα ιταλικό παγωτό και ας ξεκινήσουμε όλοι μαζί να αλλάζουμε ρότα. Κανείς μας δεν είναι άμοιρος ευθυνών. Αλλά για μισό λεπτό… Δεν θέλω να κλείσω και να φύγετε έτσι. Θέλω να φύγετε ακόμα πιο προβληματισμένοι.
UNFAIR. ΑΔΙΚΟ είναι ένα παιδί που δεν θα ξαναδιαβάσει ένα βιβλίο. Είναι ο 10χρονος Καρίμ, ο 4χρονος Αλί Αμέρ, η 3χρονη Μίλα, όλα τα παιδιά που χάθηκαν και χάνονται σε έναν πόλεμο. Αυτό είναι το ΑΔΙΚΟ του ούτως ή άλλως άδικου κόσμου και αυτό το βιβλίο μπορεί να το ανατινάξει με τον τρόπο τον δικό του.
Η ελληνική πολιτεία, οι εκδότες, οι δημιουργοί, όλοι οι άνθρωποι που κινούμαστε μέσα στο βιβλίο, έχουμε μια ευκαιρία ακόμα. Τώρα είναι η ώρα.
