Το φαινόμενο της σχολικής επιθετικότητας (school bullying) στα πλαίσια της γενικής εκπαίδευσης. Συχνότητα, αίτια και τρόποι αντιμετώπισης.
Ο σχολικός εκφοβισμός (αγγλικός όρος schoool bullying) είναι ένα φαινόμενο νεανικής παραβατικότητας που εμφανίζεται σε πολλές χώρες του κόσμου. Ο σχολικός εκφοβισμός αναφέρεται στη χρήση βίας μεταξύ μαθητών ή συνομηλίκων παιδιών με στόχο να προκληθεί πόνος ή αναστάτωση.
Συχνότητα του φαινομένου
- Σύμφωνα με τη διεθνή και την ελληνική βιβλιογραφία, η συμπεριφορά του εκφοβισμού παρατηρείται σε ποσοστό από 5 έως 22% των παιδιών που έχουν μελετηθεί.
- Όσον αφορά το φύλο τόσο η άσκηση σωματικής βίας όσο και η θυματοποίηση έχουν συσχετιστεί περισσότερα με τα αγόρια.
- Τα αγόρια συνήθως χρησιμοποιούν τον άμεσο εκφοβισμό και επιτίθενται εναντίον του παιδιού στόχου σωματικά, ενώ τα κορίτσια χρησιμοποιούν συνήθως τον έμμεσο εκφοβισμό παρενοχλώντας το άλλο παιδί, αποκλείοντάς το από ομαδικές δραστηριότητες, διαδίδοντας ψευδείς ειδήσεις εναντίον του, κουτσομπολεύοντάς το κ.τ.λ.
- Στη χώρα μας τα κρούσματα βίαιης συμπεριφοράς που εκδηλώνονται στο ελληνικό σχολείο, σε σύγκριση με ανάλογα περιστατικά σε σχολεία της Βόρειας Αμερικής και της Κεντρικής Ευρώπης, είναι οπωσδήποτε πιο ήπια τόσο ως προς τη συχνότητα με την οποία εμφανίζονται όσο και ως προς την έντασή τους.
Χαρακτηριστικά εκφοβιστικής συμπεριφοράς
- Επαναληπτικός χαρακτήρας.
- Ανισότητα δύναμης.
- Συστηματική κατάχρηση δύναμης.
- Ανικανότητα θύματος να αμυνθεί (Farrington, 1993).
Είδη εκφοβισμού
- Φυσικός (άσκηση βίας, καταστροφή περιουσίας).
- Λεκτικός (πείραγμα).
- Έμμεσος (κουτσομπολιό, διαρροή άσχημων φημών, κοινωνική απομόνωση).
- Ηλεκτρονικός εκφοβισμός (μέσω της χρήσης ψηφιακών μέσων και του διαδικτύου).
Χαρακτηριστικά της προσωπικότητας των μαθητών-θυμάτων
- Τα παιδιά-θύματα εμφανίζουν χαμηλή αυτοεκτίμηση, αδυναμία επίλυσης προβλημάτων, καταθλιπτικά στοιχεία, αίσθημα μοναξιάς, χαμηλή σχολική επίδοση, απουσίες κατά τη φοίτηση.
- Τα παιδιά αυτά έχουν δυσκολία στο να υπερασπίσουν τον εαυτό τους. Συνήθως καταφεύγουν σε υποτακτική, αμυντική συμπεριφορά-υποχώρηση, κλάμα, έλλειψη διεκδικητικής συμπεριφοράς.
- Συχνά διαμαρτύρονται για σωματικά & ψυχοσωματικά ενοχλήματα.
- Συνήθως δεν ζητούν βοήθεια είτε γιατί φοβούνται, είτε γιατί αισθάνονται ότι αυτή η κατάσταση δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί.
- Εμφανίζουν στο μέλλον αδυναμία να αναλάβουν ευθύνες, να επιδείξουν συνέπεια στον κοινωνικό τους ρόλο, να συνάψουν υγιείς και σταθερές διαπροσωπικές σχέσεις.
Χαρακτηριστικά της προσωπικότητας των μαθητών-θυτών
- Οι μαθητές-θύτες φαίνεται να έχουν ανεπαρκείς κοινωνικές δεξιότητες και να μεγαλώνουν σε ένα οικογενειακό περιβάλλον χωρίς στοργή & ζεστασιά.
- Ο συνηθέστερος «τύπος» θύτη είναι ένα παιδί με αυταρχική προσωπικότητα, επιθετικό (ακόμα και προς τους ενήλικες), παρορμητικό και σωματικά δυνατό (ιδίως τα αγόρια).
- Εμφανίζουν αυξημένα ποσοστά μελλοντικής παραβατικής συμπεριφοράς.
- Χαρακτηρίζονται από αδυναμία τήρησης κανόνων και ορίων, έντονο παρορμητισμό και μειωμένη ικανότητα αυτοελέγχου.
- Έλλειψη ενσυναισθητικών δεξιοτήτων.
- Ανάγκη για κυριαρχία στους άλλους.
- Η επιθετικότητα των θυτών δεν φαίνεται να συσχετίζεται σημαντικά με το επίπεδο της σχολικής τους επίδοσης ή με την κοινωνικο-οικονομική θέση της οικογένειάς τους (Olweus, 1994).
- Αντιθέτως, τα περισσότερα ερευνητικά ευρήματα καταδεικνύουν την ύπαρξη παραγόντων όπως είναι η ιδιοσυγκρασία του παιδιού, η έλλειψη κατανόησης και ζεστασιάς εκ μέρους των γονιών (ιδίως της μητέρας), η χρήση σωματικής βίας ως μεθόδου πειθαρχίας και άλλων έμμεσων ή άμεσων μορφών ενθάρρυνσης της βίαιης συμπεριφοράς από τους γονείς (π.χ. ασαφείς οριοθετήσεις της συμπεριφοράς του παιδιού).
Τα παιδιά θύτες-θύματα
- Είτε έχουν υπάρξει θύματα κακοποίησης και εκφοβισμού και αναπαράγουν προς άλλες κατευθύνσεις τη βία που υπέστησαν.
- Είτε υιοθετούν μια τέτοια προκλητική στάση, με στόχο να κινητοποιήσουν το θύτη εναντίον τους, προσφέροντάς του διαρκή εναύσματα.
Ο ρόλος του οικογενειακού περιβάλλοντος στην ανάπτυξη επιθετικών προτύπων συμπεριφοράς
- Η ποιότητα της σχέσης των γονέων με το παιδί τους, οι τρόποι ανατροφής που χρησιμοποιούν και γενικότερα οι εμπειρίες του παιδιού στο οικογενειακό του περιβάλλον μπορούν να λειτουργήσουν είτε προστατευτικά είτε επιβαρυντικά για την προσαρμογή του.
- Η έλλειψη σεβασμού στην οικογένεια, η αρνητική αντιμετώπιση του παιδιού από τους γονείς του, η άσκηση σωματικής βίας στο παιδί ως μέσο επιβολής της τιμωρίας καθώς και ο βαθμός ιδιοσυγκρασίας του παιδιού φαίνεται να είναι οι σημαντικότεροι παράγοντες για την εμφάνιση επιθετικών μορφών συμπεριφοράς στο παιδί (Randall,1996).
- Στη δημιουργία της επιθετικής συμπεριφοράς στα παιδιά συμβάλλει ακόμη και η έλλειψη σταθερών ορίων και μεθόδων επιβολής πειθαρχίας. Ο Patterson (1995) πρότεινε τη θεωρία «των καταναγκαστικών αλληλεπιδράσεων μεταξύ παιδιών και γονέων» (coercive interactions between parents and children) για να εξηγήσει πως διατηρούνται και κλιμακώνονται οι διασπαστικές και επιθετικές συμπεριφορές παιδιών. Σύμφωνα λοιπόν με αυτή τη θεωρία τα παιδιά που εμφανίζουν επιθετικές και διασπαστικές συμπεριφορές έχουν μάθει, από λάθους χειρισμούς των γονέων τους, ότι αυτές οι συμπεριφορές είναι αποτελεσματικές.
- Καθίσταται λοιπόν επιτακτική η ανάγκη της στενής συνεργασίας μεταξύ οικογένειας και σχολείου για τη μείωση φαινομένων επιθετικής συμπεριφοράς. Το κοινό τους έργο θα πρέπει ως ένα βαθμό να διασφαλίζει την στενή τους συνεργασία και την αμοιβαία υποστήριξη.
Οι συνέπειες του φαινομένου της θυματοποίησης στο σχολικό περιβάλλον
- Η θυματοποίηση συσχετίζεται τόσο με προβλήματα συμπεριφοράς όσο και με συναισθηματικές δυσκολίες όπως είναι η κατάθλιψη, η χαμηλή αυτοεκτίμηση, το γενικευμένο άγχος, ο αυτοκτονικός ιδεασμός και η σχολική άρνηση.
- Σε επίπεδο σχέσεων με τους συνομηλίκους τους φαίνεται ότι όσο μεγαλύτερη είναι η συχνότητα με την οποία ένα παιδί θυματοποιείται, τόσο μεγαλύτερος είναι ο βαθμός με τον οποίο το παιδί αυτό αντιλαμβάνεται τους συνομηλίκους τους ως εχθρικούς, αναξιόπιστους και με κακές προθέσεις.
- Επιπλέον, οι αρνητικές πεποιθήσεις για τους συνομηλίκους έχει βρεθεί ότι συσχετίζονται σε υψηλό βαθμό με αισθήματα μοναξιάς και με κατάθλιψη.
Προτεινόμενες παρεμβάσεις από τους εκπαιδευτικούς σε επίπεδο σχολικής κοινότητας
Ανάπτυξη πλάνου δραστηριοτήτων σχετικών με τον εκφοβισμό
- Τακτικές συζητήσεις με μαθητές/μαθήτριες
- Προβολή σχετικών ταινιών
- Παιχνίδια ρόλων
- Ανάγνωση σχετικών λογοτεχνικών κειμένων
Δημιουργία «θετικού σχολικού κλίματος»
- Συνεργασία
- Σεβασμός
- Εμπιστοσύνη
- Φροντίδα, νοιάξιμο
- Ανάπτυξη του αισθήματος του ανήκειν
- Ανάπτυξη ενσυναίσθησης
- Κατανόηση της διαφορετικότηταςΑποδοχή του άλλου
Συνεργασία με τους γονείς σε επίπεδο σχολικής κοινότητας
- Ενημέρωση για το φαινόμενο του εκφοβισμού & τα είδη του.
- Διερεύνηση των απόψεων & στάσεών τους για τον εκφοβισμό.
- Συλλογή & καταγραφή ιδεών & προτάσεων, εμπλοκή ίδιων.
- Ενεργή συνεργασία με γονείς θυμάτων και θυτών.
- Ενημέρωση για την πορεία της προσπάθειας ενάντια στον εκφοβισμό.
- Δημιουργία κανονισμού για την πρόληψη & αντιμετώπιση του εκφοβισμού.
- Ατομική συμβουλευτική σε θύματα ή θύτες.
- Ομαδική συμβουλευτική σε μαθητές/τριες.
- Συμβουλευτική υποστήριξη σε οικογένειες.
- Συμβουλευτική υποστήριξη στο εκπαιδευτικό προσωπικό.
Συμπερασματικά
- Μικτά αποτελέσματα προγραμμάτων παρέμβασης.
- Συμβολή σε επιμέρους τομείς στη μείωση του εκφοβισμού.
- Αποτελεσματικότερα όταν εφαρμόζονται σε μικρότερους μαθητές με συστηματικό τρόπο.
Ανάγκη
Πρώιμης παρέμβαση σε επίπεδο πρωτογενούς πρόληψης με συστηματικές και εξατομικευμένες στρατηγικές ανάλογα με τα χαρακτηριστικά και τις ανάγκες του κάθε σχολικού πλαισίου. Επιπλέον, ένα αποτελεσματικό πρόγραμμα παρέμβασης με σκοπό την πρόληψη είναι αναγκαίο να στηρίζεται στις διευρυμένες συμβουλευτικές ψυχολογικές υπηρεσίες στο χώρο του σχολείου, οι οποίες περιλαμβάνουν το σχεδιασμό και την εφαρμογή προγραμμάτων πρόληψης και έγκαιρης παρέμβασης, μοντέλα ψυχολογικής διαλεκτικής συμβουλευτικής (consultation) με επίκεντρο τη συνεργατική σχέση σχολικών ψυχολόγων-εκπαιδευτικών και οργανωτικές αλλαγές σε επίπεδο συστήματος-σχολείου (Χατζηχρήστου,2004).
Ιωάννης Κυργιόπουλος
Ψυχολόγος (Msc Σχολικής Ψυχολογίας)
E–mail: johnkyr76@yahoo.gr
Τηλ. Επικοινωνίας: 6972868960
