Βίκυ Πάτσιου
Καθηγήτρια Νεοελληνικής Φιλολογίας
Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών
Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης
vpatsiou@primedu.uoa.gr
Το παιχνίδι του διπλού εαυτού και Η μάσκα του Καπιτάνο του Μάνου Κοντολέων
“Dreams that come true / Can happen to you”
(Fr. Schubert, “Serenade”, διασκευή Della Reese)
Ο Μάνος Κοντολέων, ένας από τους σημαντικότερους Έλληνες λογοτέχνες, τεχνουργεί την αφήγηση και δοκιμάζει, διαρκώς, χωρίς να καταργεί, τα όρια του πεζογραφικού λόγου. Η γραφή του αξιοποιεί ποικιλόμορφα τις αφηγηματικές συμβάσεις και ανανεώνει τις αφηγηματικές τεχνικές συνθέτοντας αφηγήματα που μπορούν να διαβαστούν εξίσου από νεαρούς και ενήλικους αναγνώστες. Τα πεζογραφικά έργα του αποτυπώνουν άλλοτε με ρεαλιστικό και ιδιαίτερα τολμηρό τρόπο σύγχρονα κοινωνικοπολιτικά ζητήματα και άλλοτε με λυρικό-ποιητικό ύφος υποκαθιστούν την εμπειρική πραγματικότητα και τη λογική με το όνειρο και τη φαντασία. Πολύ συχνά τα έργα του αποτελούν μια μείξη και των δύο.
Αυτή η συμπόρευση πραγματικού και φανταστικού διακρίνεται και στο νέο μυθιστόρημά του με τίτλο Η μάσκα του Καπιτάνο που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πατάκη (2021). Το αφήγημα, που μπορεί να διαβαστεί εξίσου από μεγάλους και νεαρούς αναγνώστες, αφορά στη ζωή ενός νεαρού εφήβου, του Φιλ, ο οποίος εγκαθίσταται στο αφιλόξενο και απρόσωπο σπίτι του παππού του, καθώς οι γονείς του δεν μπορούν να αναλάβουν την κηδεμονία του για λόγους επαγγελματικούς. Ο ήρωας καλείται όχι μόνο να προσαρμοστεί σε ένα νέο περιβάλλον –διαβίωσης και σχολικής ζωής– αλλά έρχεται αντιμέτωπος και με τις ίδιες τις ανασφάλειές του, οι οποίες επιτείνονται από τη δυσκολία του στην εκφορά του λόγου, δηλαδή από έναν επίκτητο τραυλισμό, συνέπεια των υψηλών προσδοκιών του πατέρα του σε σχέση με τις πραγματικές δυνατότητες και τα ενδιαφέροντα του γιού του.
Ο Κοντολέων οργανώνει ένα αφήγημα σε έναν τόπο ξενικό, καθώς όλα τα ονόματα (Τόνι, Σύνθια, Τζόνι, κ.ά.), οι περιγραφές του τόπου (χωράφια με καλαμπόκια και κογιότ), οι παραδόσεις (η γιορτή της Ημέρας των Νεκρών με κυρίαρχο το στοιχείο της μεταμφίεσης και της χρήσης μάσκας), οι ενδυματολογικές συνήθειες (καπέλα με πλατύ γείσο), οι διατροφικές επιλογές (μαρμελάδα από φρούτα γκουάβα), αλλά και το επάγγελμα των γονιών του κεντρικού ήρωα (η μητέρα εργάζεται στην Ακαδημία Πολιτικής του Διαστήματος και ο πατέρας είναι στρατιωτικός και βρίσκεται στο πεδίο του πολέμου) παραπέμπουν σε κάποια αμερικανική επαρχιακή πόλη. Το σκηνικό αυτό δίνει τη δυνατότητα στον συγγραφέα να πραγματευτεί ζητήματα που σχετίζονται με τον κοινωνικό ρατσισμό, τη σεξιστική συμπεριφορά, την οπλοχρησία και την πολεμοχαρή γενικότερα διάθεση.
Ο κεντρικός ήρωας της ιστορίας βρίσκεται σε μια συνεχή εσωτερική πάλη με τις φοβίες και τα άγχη του μέσα σε μια εχθρική γενικότερα κοινωνία που επιβάλλει την εξίσωση και αποτρέπει τη διαφορετικότητα. Η Λάουρα, μια εξηνταπεντάχρονη γυναίκα, που αντιμετωπίζει τις δικές της ανασφάλειες, όταν βρίσκεται έξω από το εσωτερικό του σπιτιού της, με την ανάκληση στίχων από ποιήματα και τραγούδια Ελλήνων αλλά και ξένων δημιουργών διαφόρων περιόδων, θα αποτελέσει το καταφύγιο και το μητρικό υποκατάστατο για τον Φιλ. Η Λάουρα είναι εκείνη, που στην προσπάθειά της να ενισχύσει την αυτοπεποίθηση του νεαρού ήρωα, θα τον εφοδιάσει με παλιά κόμικ ηρώων, όπως ο Ζορό, ο Σπάιντερμαν, ο Μπάτμαν και ο Καπιτάνο. Κοινό χαρακτηριστικό όλων των εικονογραφημένων ηρώων είναι η μαύρη μάσκα που φορούν στο πρόσωπό τους και οι διαρκείς παρεμβάσεις τους για την προστασία των αδικημένων.
Η ανάγνωση αυτών των αναγνωσμάτων και ιδίως του Καπιτάνο θα οδηγήσει τον Φιλ στην αναγκαία ταύτιση, αν και μη συνειδητά ηθελημένη, που θα τον βοηθήσει να ξεπεράσει την αδυναμία υπεράσπισης του εαυτού του και κατ’ επέκταση τη δυσκολία της ομιλίας: «Θα σ’ το ξαναπώ και πάψε να ξεγελάς τον εαυτό σου… Θέλω αυτό που θες, κάνω ό,τι εσύ θες να κάνεις… Όταν το κάνω εγώ, είναι που εσύ…» (σ. 156), θα πει ο Καπιτάνο σαν ένας άλλος εαυτός του Φιλ και παρακάτω «Είμαι κάποιος που τώρα θαυμάζεις κι αύριο θα έχεις γίνει αυτό που εγώ είμαι τώρα… Το μέλλον σου, μικρέ!… Ακόμα δεν το κατάλαβες;» (σ. 156). Ο Καπιτάνο λειτουργεί ως μια εικόνα του εαυτού του ήρωα (mirror image). H προβαλλόμενη εικόνα δεν είναι απλώς ένας παρόμοιος εαυτός (similar self) αλλά ένα ακριβές αντίγραφο (exact duplicate) που υποκρύπτει και μια πνευματική επικοινωνία: «Μεσάνυχα. Στην κάμαρά του ο Φιλ. Στον ολόσωμο καθρέφτη της παλιάς ντουλάπας το είδωλο…εκείνου» (σ. 133). Ο Καπιτάνο λειτουργεί ως άλλη σκιά (shadow / double) ή αντανάκλαση (mirror image / imago), που κατά τον C.-G. Jung, πρόκειται για την ψυχή που εκφράζει το ασυνείδητο, την απρεπή, αντικοινωνική, συναισθηματική αλλά και την αυθόρμητη πλευρά της προσωπικότητας του ατόμου. Η παιγνιώδης και αυτοανακλαστική συμπεριφορά, η ρητορική δηλαδή της ίδιας της σκιάς, αποκαλύπτει πως η διττότητα δεν είναι παρά ένα παιχνίδι της γλώσσας.
Ο Καπιτάνο αποτελεί μια ευρηματική επινόηση του Κοντολέων, ένα «σχέδιο μαυρόασπρου κόμικ τριών διαστάσεων» (σ. 104), που ως δικαστής, αναλαμβάνει μόνος του να δικάζει και να εκτελεί την ποινή του κάθε εγκληματία. Ο Καπιτάνο ως «φιγούρα εικονογραφημένης ιστορίας μυστηρίου, σκοτεινής εκδίκησης, εκρηκτικού θυμού» (σ.104) και αρρενωπής γοητείας εκφράζει τις βαθύτερες επιθυμίες του Φιλ και σηματοδοτεί το πέρασμά του στην ωριμότητα και τη σταδιακή ενηλικίωση. Με την εύστοχη παράθεση στίχων του ποιήματος του Walt Whitman, «Καπετάνιε! Ω Καπετάνιε μου!», τους οποίους απαγγέλει η Λάουρα στον Φιλ, αιτιολογείται από τη μια η επιλογή του ονόματος του Καπιτάνο (/Καπετάνιου) και από την άλλη εκδιπλώνεται μια ιστορία που στον πυρήνα της τοποθετείται το μήνυμα πως: «Το άγριο ταξίδι μας έχει πια τελειώσει / Το καράβι μας άντεξε τα άγρια χτυπήματα / Αυτό που θέλαμε να κερδίσουμε το κρατάμε πια στα χέρια…» (σ. 43).
Είτε υπήρξε ως οπτασία είτε ως παραίσθηση είτε ως όνειρο, ο Καπιτάνο εξαφανίστηκε αθόρυβα από τη ζωή του Φιλ, όταν ο τελευταίος ενσωμάτωσε ορισμένα θετικά χαρακτηριστικά του πλάσματος της φαντασίας του στη δική του προσωπικότητα, όπως τον δυναμισμό, το θάρρος να υπερασπίζεται τη γνώμη του, την αυτοεκτίμηση. Επιπλέον, η άρνηση του Φιλ να μετέχει σε οποιαδήποτε εκδήλωση βίας θα σημάνει και το ξεθώριασμα του «εικονογραφήματος»: «Βλέπει τον Καπιτάνο που έχει μισανοίξει την πόρτα. Μια απλή, μαύρη σκιά. Που ενώνεται, χωνεύεται μέσα στη νύχτα. “Τελικά τις έβγαλες τις μάσκες” η Σύνθια γυρνά και ψιθυρίζει στο αυτί του Φιλ» (σ. 180).
Ο Μάνος Κοντολέων συνθέτει δημιουργικά μια ακόμη αφήγηση για να θίξει φλέγοντα ζητήματα που αφορούν μικρούς και μεγάλους. Η αποξένωση, ο σχολικός εκφοβισμός, η διαμόρφωση της σεξουαλικής ταυτότητας, η αναζήτηση ταυτότητας, ο ρατσισμός οποιασδήποτε μορφής, η απάνθρωπη συμπεριφορά απέναντι στα ζώα, η φιλοπόλεμη διάθεση, κ.ά. είναι μόνο μερικά από τα ζητήματα που θίγονται στο άρτι αφιχθέν μυθιστόρημα. Ο έρωτας, η αγάπη για τον άλλον και η ομορφιά της τέχνης, όπως αυτή εκφράζεται μέσα από έναν μεγάλο αριθμό διακειμενικών αναφορών στην ποίηση, είναι εκείνα τα στοιχεία που βοηθούν το άτομο να έρθει σε συμφιλίωση και αρμονία με τον εαυτό και τους γύρω του, όταν θα μπορέσει, με άλλα λόγια, να κατανοήσει «τη δύναμη που κάνει την αγάπη εφάμιλλη του θανάτου», όπως γράφει και ο «παλιός ποιητής» (σ. 192).
Βιβλιογραφία
Jung C.-G., Αιών. Έρευνες στη φαινομενολογία του εαυτού, μετάφραση Αργυρώ Εμμανουήλ, Αθήνα: Ίσις, 2014.
Rogers R., A Psychoanalytic Study of the Double in Literature, Detroit: Wayne State University Press, 1970.
Slethaug G.E., The Play of the Double in Postmodern American Fiction, Carbondale and Edwardsville: Southern Illinois University Press, 1993.
