Είναι μια από τις μεγαλύτερες προσωπικότητες του ελληνικού παιδικού βιβλίου. Σχεδόν όλοι οι Έλληνες τα τελευταία 45 χρόνια έχουν κρατήσει στα χέρια τους ένα βιβλίο που εικονογράφησε ή έγραψε. Είναι δυσλεκτική. Το λέει και το τονίζει. Δεν την εμπόδισε να φτιάξει μια θαυμάσια ζωή, την οποία συνεχίζει να απολαμβάνει, ως άνθρωπος και δημιουργός. Ήταν στο ακροατήριο του Μ. Λούθερ Κινγκ και του “I have a dream”. Θήτευσε πλάι σε μεγάλους, Κουν, Τσαρούχη, Καλλιανέση, σε σχολειά μεγάλα. Κι έγινε κι η ίδια μεγάλη.
Κάπου ογδόντα βιβλία μετά, από τις ανθισμένες παρυφές των 81 της ετών, δημιούργησε έναν τόμο-κόσμημα για τον ελληνικό αγώνα για την ανεξαρτησία με τον τίτλο 1821 ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ, με τον οποίο σεργιανίζει το βλέμμα μας στην Ελλάδα του τότε, με αφορμή τα διακόσια χρόνια από την μεγάλη εξέγερση.
Η Σοφία Ζαραμπούκα αναδιάταξε και ανασύστησε το παιδικό βιβλίο. Το πήρε και το πήγε αλλού, με ελάχιστους συνοδοιπόρους στην αρχή, στους δρόμους που χάραζαν ήδη από το 60′ και 70′ οι μεγάλοι Δυτικοί δημιουργοί. Αν σήμερα έχουμε πλησιάσει σημαντικά τις εξελίξεις του παιδικού βιβλίου και έχουμε νικήσει κάμποσες από τις καθυστερήσεις και τις παθογένειές του, ένα μέρος αυτής της νίκης το χρωστάμε σε αυτήν την όμορφη Ελληνίδα που υπηρετεί το απλό, το καλαίσθητο και το διαφορετικό.
Η συζήτηση μαζί της δεν είναι μια απλή ροή σκέψεων. Είναι μια μηχανή παραγωγής ιστορίας και αποφθεγμάτων.
Η Σοφία Ζαραμπούκα #Συνέντευξη στο #ELNIPLEX.
Ο εγκλεισμός, η Αμερική και η Σοφία που άκουγε το I have a dream
Η συνομιλία μας ξεκίνησε από την τρέχουσα κατάσταση που έχουν διαμορφώσει οι πανδημία και οι εγκλεισμοί. Από την πρώτη κιόλας φράση της, έτρεξε ποίηση προς το μέρος μου. “Ο εγκλεισμός μου είναι αδιάφορος, είμαι συνήθως έγκλειστη. Μου αρέσουν πολύ οι φίλοι, Τα γλέντια. Έλεγα σε μια φίλη ότι λυπάμαι για δύο μόνο πράγματα. Δεν έχω χορέψει αρκετά και δεν είχα ποτέ σκύλο. Χαμογέλασα. Της είπα ότι δεν είναι αργά για τίποτα. Λίγο πιο μετά, θα με αποστόμωνε.
Έστρεψα τη συζήτηση στη ζωή της, ήθελα να μάθω για εκείνη, για τις αφετηρίες της, για τη ζωή της. Μα τρυπώσαμε για λίγο στις Ηνωμένες Πολιτείες. “Τώρα που το σκέφτομαι, ήταν μια πολύ ενδιαφέρουσα και πολύ ζωηρή ζωή. Πήγα σε “μαύρικο” πανεπιστήμιο, στο Howard, σε αυτό φοίτησε και η νέα αντιπρόεδρος της Αμερικής. Τώρα που έβλεπα τις αμερικανικές εκλογές, θυμόμουν τη ζωή μου στην Αμερική. Ευτυχώς, συνήλθα θα έλεγα, γιατί ο εξευτελισμός της Αμερικής αυτά τα τέσσερα χρόνια μου έκανε κακό. Έχω ζήσει κάποια χρόνια εκεί…”
Κι εγώ ρώτησα να μάθω για την εποχή που όλοι οι 40+ ζηλεύουμε που δεν προλάβαμε και όσοι την έζησαν χαμογελούν με τη ζήλια μας αυτή. “Φοβερή εποχή. Έζησα όλη την επανάσταση των μαύρων, το «We Shall Overcome». Ήμουν από κάτω όταν μιλούσε ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ… Πιστεύω ότι τώρα με την κυρία Κάμαλα Χάρις να αλλάξει. Ίσως οι αλλαγές να γίνονται πολύ αργά…Εμείς οι αισιόδοξοι λέμε ότι το προοδευτικό θα υπερισχύσει εν τέλει…”
“Εγώ από εδώ δεν το κουνάω!”
Τα λόγια της έβγαζαν μια αγάπη για την Αμερική. Δεν ήταν λόγια ανθρώπου που κατάπιε το American Dream. Ένιωθα αγάπη. “Δε θα έλεγα ότι αγάπησα την Αμερική. Μάλλον την εκτίμησα πολύ σε ορισμένα πράγματα. Αν την είχα αγαπήσει θα ήμουνα εκεί”. Και αμέσως, κάθε κοινός νους θα ρωτούσε: γιατί φύγατε; “Δε γινόταν να ζήσω μακριά από την Ελλάδα. Δε μπορούσα να μη μιλάω τη γλώσσα μου, δε μπορούσα να μη δουλεύω με θέματα ελληνικά. Με δυσκόλευαν η καθημερινότητα και η έλλειψη ευαισθησίας των ανθρώπων. Εδώ όπου και να πας, υπάρχει μια αισθαντικότητα, σε όποια κατηγορία ανθρώπων κι αν είσαι. Εκεί δεν υπάρχει αυτό. Οι άνθρωποι είναι κουρδισμένοι για να κάνουν αυτό που κάνουν. Δύσκολα φεύγουν από το ρολογάκι τους. Όταν ήμουν εκεί, μου έλειπε η κουβέντα στην αγορά, η κουβέντα με τον ταξιτζή, αυτό το ανθρώπινο κομμάτι. Και ασφαλώς το τοπίο, το κλίμα, ο ήλιος. Μικρότερη, προσπαθούσα να καταλάβω τι συμβαίνει και δε θέλω την Αμερική. Κατέληηξα ότι ήταν πολύ μεγάλη. Πολύ εύκολα οι άνθρωποι παρατάνε κάτι και πάνε αλλού, έχουν ευκολίες. Εμείς εδώ, στο σφιχτό αυτό πλέγμα που ζούμε έχουμε μια εντελώς διαφορετική νοοτροπία. Μην μακρηγορώ: Εγώ από εδώ δεν το κουνάω!”
Η Ανατολή και η Δύση στο σπίτι
Δε ξέρω τι θα είχε συμβεί αν έμενε στην Αμερική. Πιθανότατα δε θα τη γνωρίζαμε οι Έλληνες αναγνώστες. Έκανα παύση. Γύρισα ακόμα πιο πίσω, στα παιδικά και εφηβικά της χρόνια, στην οικογένειά της. Ήταν άλλωστε ένα κορίτσι που γεννήθηκε το 1939, τη χρονιά που ο Χίτλερ αποφάσιζε να κάνει την Ευρώπη (τουλάχιστον) κολαστήριο εκατομμυρίων ανθρώπων. Τη ρώτησα για την οικογένειά της.
“Ο πατέρας μου είχε καταγωγή από τη βόρεια Ελλάδα. Ήταν από τους χτιστάδες που πήγανε στην Κωνσταντινούπολη. Εκείνος έγινε αρχιτέκτονας, οι ρίζες του όμως ήταν λαϊκές. Από την πλευρά της μητέρας μου η οικογένειά μου ήταν ιδιαίτερα αστική. Η μητέρα μου καταγόταν από μία βενετσιάνικη οικογένεια που ήρθε εδώ με τα Λαυρεωτικά με τον Serpieri. Έτσι στο σπίτι είχα και Ανατολή και Δύση. Ο πατέρας μου έψελνε στο μπάνιο βυζαντινά. Η μητέρα έκλεινε τα αυτιά της και άκουγε Μπελ Κάντο.
Τύχη πρώτη: το αμερικάνικο κολλέγιο
Ανατολή και Δύση, βυζαντινά και Μπελ Κάντο και τότε έρχεται το πιο καθοριστικό σχολείο για τη μόρφωση και την εξέλιξή της έφηβης τότε Σοφίας. “Είχα την τύχη να μπορεί ο πατέρας μου να με στείλει στο αμερικάνικο κολλέγιο που ήταν ένα ιδιαίτερα σπουδαίο σχολείο τότε. Είχαμε μια φωτισμένη Αμερικανίδα διευθύντρια και πολλοί δάσκαλοί μας ήταν κατευθείαν από την εξορία. Τότε δεν μπορούσαν να δουλέψουν σε δημόσια σχολεία δάσκαλοι που είχαν κάνει εξορία, αλλά το Κολλέγιο τους προσλάμβανε παρόλο που υποτίθεται πως ήταν σχολείο «προπαγάνδας». Είχαμε την τύχη εκείνες τις χρονιές να δουλέψουμε με απίστευτους ανθρώπους, δε χρειαζόταν να κάνουν καμία προπαγάνδα. Μόνο που μας εισήγαγαν στα σπουδαία αυτά αρχαία κείμενα, εμείς βγάζαμε τα συμπεράσματά μας. Αυτό, θεωρώ, ότι ήταν το πιο σπουδαίο μου σχολείο.
“Ήμουνα και είμαι ακόμα ανορθόγραφη, δυσλεκτική”.
Ήταν σπουδαίο το σχολείο γιατί υποδέχθηκε τα όνειρά της; Ναι. Αλλά κυρίως για έναν άλλο λόγο. Γιατί δεν ανέκοψε την πορεία της προς το “άλλο”, εκείνο που δεν ήταν σε συνάρτηση με την στενή ματιά της μαθητικής επίδοσης. “Ήμουνα και είμαι ακόμα ανορθόγραφη, δυσλεκτική, κακούτσικη μαθήτρια. Αυτά τα παιδιά το ρίχνουν πάντα κάπου αλλού. Ζωγραφίζουν, παίζουν θέατρο. Αυτό έκανα κι εγώ. Είχαμε ένα μεγάλο, ωραίο θέατρο και πού μας έχανες, πού μας έβρισκες, με τη συμμαθήτρια και πολύ φίλη μου, Μάγια Λυμπεροπούλου, ήμασταν πίσω από τη σκηνή και οργανώναμε παραστάσεις. Το θέατρο ήταν το όνειρό μου. Του πατέρα μου ήταν η αρχιτεκτονική. Κι ετοιμαζόμουν και για τα δύο. Κρυφά για το θέατρο και φανερά για τη Σχολή Καλών Τεχνών ή την Αρχιτεκτονική. Τελικά πέρασε το δικό μου. Αλλά πολύ γρήγορα πέρασε του πατέρα μου γιατί με τον πρώτο χρόνο στο Θέατρο Τέχνης έχασα τον πατέρα μου. Όλα ανατράπηκαν. Έπρεπε να αφήσω το θέατρο και να κοιτάξω να εργαστώ”.
Τύχη δεύτερη: γραφείο Δοξιάδη
Αισθάνεται τυχερή στη ζωή της. Το έλεγε σε κάθε ευκαιρία. Το είπε για τη δυνατότητα των γονιών της να την εγγράψουν σε ένα τέτοιο σχολείο. Το είπε και για την πρώτη εργασία της. “Δεύτερη τύχη. Γραφείο Δοξιάδη. Η φίλη μου Ανθούλα Δοξιάδη έμαθε για τα προβλήματά μου και μίλησε στον πατέρα της. Και προσλαμβάνομαι από το γραφείο Δοξιάδη να εργαστώ εκεί. Ο Κωνσταντίνος Δοξιάδης ήταν ένας εμπνευσμένος εργοδότης. Όταν γύριζε από κάποια μεγάλη δουλειά, ας πούμε το Πολεοδομικό του Ρίο ντι Τζανέιρο, μάζευε όλους τους υπαλλήλους, υψηλόβαθμους και μη, και τους μιλούσε για το καινούριο έργο που ήρθε στο γραφείο, πόσο σπουδαίο είναι, πόσο θα συμβάλλουμε όλοι για να γίνει ωραίο το Ρίο ντι Τζανέιρο και φεύγαμε ενθουσιασμένοι. Να γυρίσουμε στο γραφείο μας να συμβάλλουμε σε αυτό το έργο. Πόσο σπουδαίο πράγμα είναι να ξέρεις να εμπνέεις. Αυτός ο άνθρωπος ήξερε να εμπνέει.
Η τύχη για την οποία μίλησε κάποιες φορές, τις μισές είναι ικανότητα. Γιατί και το θάρρος είναι ικανότητα. Όταν ζαρώνεις στη γωνιά σου αποδεχόμενος τη μοίρα, την Αμερική θα τη δεις με το κιάλι. Αλλά αν μιλήσεις… “Το γραφείο Δοξιάδη έκανε μία πρόταση στους υψηλόβαθμους εργαζόμενους, εγώ δεν ήμουν, ότι θα τους έδινε υποτροφία αν ήθελαν να κάνουν ένα sabbatical. Κι εγώ τότε, θρασύτατα, έκανα μία πρόταση ότι θα μπορούσα να προχωρήσω στο τυπογραφικό κομμάτι με το οποίο είχα ήδη μπλεχτεί. Γιατί το γραφείο Δοξιάδη είχε ένα τέτοιο κομμάτι που παρήγαγε όλη τη δουλειά τυπογραφικά για τους πελάτες του. Και ω! του θαύματος έφυγα με υποτροφία για να πάω να σπουδάσω αισθητική του εντύπου. Αρχίζοντας από το Howard. Από εκεί πήγα στο American University και από εκεί στο Radcliffe και μετά στο Syracuse University, γύρισα κάμποσα σχολεία αμερικάνικα. Και μετά γύρισα πίσω και εργάστηκα πάλι στο γραφείο Δοξιάδη. Και τότε, όταν μουρμούρισα “α, επιστρέψατε λοιπόν”, ήρθε μια ακόμα φράση γεμάτη ποίηση, δύναμη, υπόσχεση, πίστη. “Βέβαια. Πάντα επιστρέφω!”.
Η Σοφία Ζαραμπούκα συστήνεται στο παιδικό βιβλίο
Ο καιρός πέρασε. Η αισθητική του εντύπου είχε αποθηκευτεί στις αποσκευές της και θα την βλέπαμε όλοι οι αναγνώστες από τις πρώτες απόπειρές της στο παιδικό βιβλίο στο οποίο ήθελα να μάθω πώς βρέθηκε. “Τον καιρό της δικτατορίας είχα δει πολλά αξιόλογα βιβλία, πολλά picture book που τότε άνθιζαν στο εξωτερικό. Στην Ελλάδα, είχαμε τα κλασικά εικονογραφημένα και μετά Ιούλιο Βερν και Πηνελόπη Δέλτα. Όμως βιβλία για πολύ μικρά παιδιά, με πολλές εικόνες δεν υπήρχαν τότε. Είχα ενθουσιαστεί, λοιπόν, γιατί είχα δει πολύ σπουδαίους Ευρωπαίους και Αμερικάνους να κάνουν τέτοια βιβλία και ήθελα να κάνω κι εγώ. Είναι όμως δικτατορία και θυμάμαι ότι ήθελα να κάνω ένα ημερολόγιο. Είπα στον κύριο Τσαρούχη ότι θέλω να το βγάλω και μου είπε «είναι δικτατορία και δεν βγαίνει κανένα βιβλίο, δεν κάνουμε τίποτα». Παρόλα αυτά εγώ κάθισα και έφτιαξα 2-3 βιβλία τότε. Το πρώτο ήταν το «Στο δάσος» που ήθελε να εξηγήσει στα παιδιά τι θα πει δικτατορία”.
Πρόκειται για ένα βιβλίο του 1975 και τα περισσότερα βιβλία που γράφτηκαν μετά από αυτό για να εξηγήσουν τη δημοκρατία και τη δικτατορία στα παιδιά, δεν κατάφεραν να φτάσουν τη δύναμή και την απλότητά του. Η Σοφία Ζαραμπούκα έχει πάντα μία πρόταση που βάζει τα πράγματα στη θέση τους. “Εμείς οι δυσλεκτικοί πρέπει να απλοποιήσουμε τα πράγματα για να τα καταλάβουμε…”
Ξεκινάει η συγγραφική και εικονογραφική της υπόσταση επισήμως. Και ξεκινά στις ιστορικές Εκδόσεις Κέδρος. Και μιλάει ξανά για τύχη. “Στον Κέδρο και τη Νανά Καλλιανέση (1915-1988), η οποία ήταν μια υπέροχη προσωπικότητα. Γύρω της η Άλκη Ζέη, η Ζορζ Σαρρή, ένας κόσμος ολόκληρος, ενθουσιώδης, καθαρός, έντιμος. Βλέπετε τι τύχη βουνό είχα; Βρέθηκα λοιπόν σε αυτό το κλίμα μέσα, με αυτούς τους υπέροχους ανθρώπους και άρχισα να πέφτω με τα μούτρα στα βιβλία”.
Αγάπη το θέατρο αλλά…”μου αρέσει που είμαι σε ένα μικρό χώρο και δουλεύω μόνη μου”
Τη διέκοψα. Δεν πρέπει να διακόπτεις τη ροή σκέψης ανθρώπων που είναι ποταμοί. Ήθελα να μάθω για το θέατρο. Μπορούσε να επιστρέψει; Ίσως. Μιλάει πάλι για τύχη, αυτή τη φορά όμως κάνει μια διαφορετική χρήση της. “Το θέατρο ήταν μια χαμένη υπόθεση, σαν το χορό και τον σκύλο. Γιατί έπρεπε πλέον να εργάζομαι, να βγάζω χρώματα για να ζω. Η μόνη επαφή που είχα ήταν η φίλη μου που ήταν ακόμα εκεί και μου μιλούσε για το θέατρο και τις παραστάσεις. Είχα γεύσεις πλέον από την πολύ ωραία εποχή του Κουν. Ο Αριστοφάνης, ας πούμε, έγινε εξαιτίας των παραστάσεων του Κουν που με ενέπνευσαν τόσο πολύ. Δε θα είχα κάνει ποτέ Όρνιθες, εάν δεν είχα δει τις Όρνιθες του Κουν. Σιγά σιγά ξέχασα ότι μπορούσα να ξαναγυρίσω στο θέατρο, παρόλο που ο Κουν είχα την τύχη να μου ζητήσει δυο τρεις φορές σκηνικά. Θυμάμαι μάλιστα ότι ήμουνα στην σκηνή και έδινα οδηγίες στους τεχνίτες και μου λέει «δεν θες να ξαναγυρίσεις στο θέατρο;». Και του λέω «Όχι». Το θέατρο δεν το αφήνουν κι αν το αφήσουν δεν γυρίζουν πίσω. Το λέω αυτό, παρόλο που το αγαπώ πάρα πολύ. Είμαι πολύ ευτυχής με αυτό που κάνω και, όπως είπαμε, είμαστε άνθρωποι της μοναξιάς και το θέατρο δεν τα επιτρέπει αυτά. Μου αρέσει που είμαι σε ένα μικρό χώρο και δουλεύω μόνη μου”.
Μυθολογία… Ζαραμπούκα!
Επιστρέφω στη μυθολογία. “Όποιος θέλει μυθολογία, συχνά λέει και Ζαραμπούκα, χρόνια τώρα”, της λέω. Είναι μετριοπαθής. “Ναι είναι ένα θαύμα. Δεν ξέρω. Κανείς δεν ξέρει τι πιάνει με το βιβλίο, πότε αρέσει το βιβλίο. Σαν τον έρωτα, τυφλό… Ξέρετε, δεν την ήξερα τη μυθολογία. Εξαιτίας του Αριστοφάνη, έκανα τη σκέψη πως δε γνωρίζω τη μυθολογία. Άρχισα να την μελετώ και να μου αρέσει. Διάβασα πολύ. Αλλά όπως σας είπα, ως δυσλεκτική, ήθελα να ξεκαθαρίσω λίγο τα πράγματα, να τα απλοποιήσω. Έφτιαξα βιβλία μυθολογίας πιο μικρά και πιο απλά για τα παιδιά, όπου σε κάθε ένα υπήρχαν τρεις τέσσερις προσωπικότητες. Δεν ήθελα να φτιάξω ένα μεγάλο, χοντρό βιβλίο που τα περιλαμβάνει όλα”.
1821 ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ:
“Όλα είναι χωρισμένα ώστε να τα καταλάβω εγώ πρώτα”
Ήταν η ώρα να μιλήσουμε για εκείνο για το οποίο ανταμώσαμε σε αυτή τη συζήτηση. Το 1821 Επανάσταση, το νέο βιβλίο της στις εκδόσεις Πατάκη. Το είχα ήδη διαβάσει. Το είχα ήδη απολαύσει. Τη ρώτησα πώς αποφάσισε ένα τέτοιο βιβλίο. “Μπαίναμε στο 2021, διακόσια χρόνια από το 1821. Ήταν προφανές. Κουβεντιάσαμε με την Έλενα Πατάκη, κάναμε διάφορες σκέψεις γύρω από το θέμα και κάποια στιγμή της λέω «Θα το γράψω εγώ». Είχα μπει πολύ βαθιά πια σε αυτό. Διάβασα πάρα πολλά και υπέροχα βιβλία και είχα αρχίσει να ζητάω να ξεκαθαρίσω ξανά τα πράγματα, να τα βάλω στα κουτάκια, να τα βάλω στη σειρά, να τα απλοποιήσω, να τα καταλάβω. Και έτσι κάπως έγινε το σενάριο. Όλα είναι χωρισμένα ώστε να τα καταλάβω εγώ πρώτα”.
Το 1821 ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ θα γοητεύσει άπαντες με την εικονογράφησή του. Θα έλεγε κανείς ότι είναι έργο ζωής. “Όταν ήρθε η ώρα της εικονογράφησης, εγώ ξετρελάθηκα γιατί υπήρχαν ήδη όλα αυτά τα στοιχεία. Ο Παναγιώτης Ζωγράφος αλλά και όλοι αυτοί οι ξένοι που είχαν έρθει εδώ και είχαν κάνει αυτές τις υπέροχες ακουαρέλες με τα τοπία. Το λέω και στην πρώτη σελίδα του βιβλίου… Πώς ήταν η Ελλάδα τότε; Αυτό το ερώτημα ήρθε, γιατί πραγματικά εκείνη είναι η Ελλάδα που υπάρχει και δεν υπάρχει για μας. Πώς ήταν αλήθεια; Τι έχει μείνει; Ήταν το ίδιο τοπίο; Βέβαια και ήταν το ίδιο τοπίο. Ήταν το ίδιο βουνό; Βέβαια και ήταν το ίδιο βουνό. Έτσι με συνεπήρε αφάνταστα η ιδέα να ενώσω τα εικαστικά στοιχεία που υπήρχαν και να σχηματίσω μια εικόνα της εποχής. Αυτό ήταν το κίνητρο για την εικονογράφηση. Η δουλειά που έγινε είναι ανυπολόγιστη. Ο τοίχος μου είναι γεμάτος από σχέδια και προσχέδια. Θα μπορούσαμε να γεμίσουμε άλλους δύο τόμους”.
Της πρότεινα χαριτολογώντας να κάνει και έναν δεύτερο τόμο με τα παραλειπόμενα. “Είχαμε στο νου μας μια έκθεση για όλη αυτή τη δουλειά που έχει γίνει, αλλά οι εποχές τώρα είναι δύσκολες. Σημασία έχει το βιβλίο που είναι πολύ σημαντικό για εμένα. Τα βιβλία είναι ζωντανά πράγματα και δεν πρέπει όταν δεν πουλάνε να τα καταστρέφουν ή να τα περιφρονούνε γιατί έχουν κι αυτά την ώρα τους. Άμα είναι ωραία μια δουλειά, μπορεί να μην είναι εμπορική εκείνη τη στιγμή και αργότερα να αλλάξουν τα πράγματα και να αλλάξει η εμπορικότητά της”.
“Καμία άνω τελεία σε τίποτα”
Ήθελα να μάθω πώς δουλεύει, πώς ζωγραφίζει. Είναι μια γυναίκα 81 ετών. Η απάντησή της πίστευα ότι θα ενδιέφερε τους αναγνώστες. Και τότε τη θαύμασα πιο πολύ. “Χειροποίητα αλλά με άλλους τρόπους. Έχω περάσει όλα τα είδη και όλα τα υλικά, από μολύβια, πλαστικά, από σκόνες όταν ήμασταν με τον Τσαρούχη, λάδια και πολλά ακόμη υλικά. Τώρα πια δουλεύω ηλεκτρονικά. Δηλαδή όλη αυτή η δουλειά που βλέπετε, έχει γίνει με ένα πρόγραμμα με το οποίο ζωγραφίζεις πάνω σε μία οθόνη”.
Της εξέφρασα το θαυμασμό μου γι’ αυτό. “Τώρα σας θαυμάζω ακόμα περισσότερο. Λες εντάξει, ένας άνθρωπος που είναι στα ογδόντα του περίπου, προφανέστατα θα έχει βάλει μια άνω τελεία στα μέσα που εξελίσσονται“. Και τότε βγήκε από τα χείλη της μια φράση που θα την έκανα μότο στο εξής στη ζωή μου. Την προτείνω σε όλους σας. “Καμία άνω τελεία σε τίποτα”, είπε.
Η Σοφία Ζαραμπούκα δεν έβαλε άνω τελεία ποτέ σε τίποτα τελικά. Δε σταμάτησε ποτέ να εξελίσσει και να εξελίσσεται. Δε ξέρω αν υπήρχε κάποιο μυστικό επιτυχίας μετά από τις μηδενικές άνω τελείες. Δουλεύετε με ωράριο; τη ρώτησα, ψάχνοντας ίσως κάποια συστηματικότητα στη δουλειά της. “Όχι. Απλώς δεν σηκώνομαι”.
“Το χρωστάω στους δασκάλους μου…”
Είχα αφήσει μια εκκρεμότητα μέσα μου. Και όπως εκείνη κι εγώ, δεν μπορώ να έχω εκκρεμότητα και ανάκατο τοπίο στις απορίες μου. Η δυσλεξία που τόσο την καθόρισε. Αλλά δεν την εμπόδισε να κάνει τόσα σπουδαία πράγματα. “Αυτό το χρωστάω στους δασκάλους μου. Τους εξαιρετικούς ανθρώπους. Πρώτα απ’ όλα δε θα είχα μπει σε αυτό το πολύ σπουδαίο τότε σχολείο γιατί είμαι τρομερά ανορθόγραφη. Αλλά ξέρετε τι έκανα; Αντί να δώσω έκθεση, όπου είχα μεγάλο πρόβλημα, με το θέμα να είναι «Γιατί θέλω να έρθω σε αυτό το σχολείο;», εγώ το χώρισα σε έξι κουτάκια και αντί να γράψω, ζωγράφισα τι μου άρεσε σε αυτό το σχολείο. Και με πήρανε γιατί είχα το θάρρος να κάνω κάτι τέτοιο και έκτοτε μου φερθήκαν και αναλόγως. Θυμάμαι πάρα πολύ καλά σε μια πρώτη, μικρή εξέταση που μας έκαναν στα Γαλλικά, την κυρία Μοστράτου που είδε τι είχα γράψει -η λέξη ήτανε η γάτα/le chat- να με κοιτάει πως το είχα γράψει, να μου χαμογελάει και να μου λέει: «Εσύ, πουλάκι μου, ζωγράφισέ μου ένα γατάκι (γέλια). Υπήρχε αυτό το πνεύμα σε αυτό το σχολείο. Δεν πειράζει ότι δεν τα κατάφερνες εκεί, ήσουν ας πούμε πολύ καλή αθλήτρια. Δεν πειράζει που είσαι ανορθόγραφη, ζωγραφίζεις ωραία, έλα να κάνουμε μια έκθεση ζωγραφικής. Έδιναν στο παιδί επιβράβευση για ό,τι μπορούσε να κάνει”.
Ήθελα να απευθυνθεί πιο προσωπικά στα παιδιά με δυσλεξία. Της το ζήτησα. “Να το θεωρήσουνε την τύχη τους, γιατί σίγουρα θα αναπτύξουν άλλες, φοβερές ικανότητες. Όπως εγώ τώρα γράφω με το αριστερό (γέλια). Άμα σου λείψει το δεξί, θα δουλέψεις το αριστερό. Τα τρομάζουν τα παιδιά και προσπαθούν να τα κάνουν όλα ίδια. Δεν είναι όλα ίδια τα παιδιά. Και το λέω πάντα αυτό: όταν είσαι δάσκαλος πρέπει να έχεις πολλή μεγάλη έννοια, γιατί αφήνεις πίσω σου πράγματα και δεν το φαντάζεσαι τι αφήνεις”.
