Μια από τις όμορφες παραδόσεις που έχουν επιβιώσει και δίνουν μεγάλη χαρά σε μικρούς και μεγάλους είναι το γνωστό “μαρτάκι” ή “μάρτης”, το ασπροκόκκινο δίχρωμο βραχιολάκι από κλωστές.
Τι κι αν χαρακτηρίστηκε από την Εκκλησία και τον ιεράρχη Ιωάννη τον Χρυσοστόμο ως ειδωλολατρικό έθιμο ήδη από τον 5ο αιώνα, ο Μάρτης, έθιμο αρχαιοελληνικό, επιβίωσε εμφανίζοντας μάλιστα μεγάλη διείσδυση σε όλες τις χώρες των Βαλκανίων.
Οι ρίζες του, κατά τον μέγα λαογράφο Νικόλαο Πολίτη, βρίσκονται στην Αρχαία Ελλάδα και τα Ελευσίνια Μυστήρια, όπου οι μύστες έδεναν μια κλωστή, την Κρόκη, στο δεξί τους χέρι και το αριστερό τους πόδι.
Την 1η Μαρτίου, την παλιά πρωτοχρονιά των ανθρώπων, ο ήλιος ανακτά τις δυνάμεις του, ξαναζυγώνει τη γωνιά της γης μας και η φύση ανασαίνει φέρνοντας την άνοιξη, την αναγέννηση και την ανθοφορία πιο κοντά.
Στην σύγχρονη Ελλάδα, η παράδοση θέλει τα παιδιά να φορούν (ή να τους το φορούν οι μητέρες τους) Μάρτη από την 1η ως την 31η του Μάρτη, ένα βραχιολάκι φτιαγμένο από λευκή και κόκκινη κλωστή, στριφογυρισμένες μεταξύ τους, ώστε να δημιουργούν μια ερυθρόλευκη σμίξη. Ο λόγος είναι ότι ο Μάρτης αυτός προστατεύει το πρόσωπο και το δέρμα των παιδιών από τον πρώτο ήλιο της Άνοιξης ώστε να μην καούν αλλά και από τα κουνούπια, τους ψύλλους, τις αρρώστιες και άλλα δεινά.
Σύμφωνα με τις παραλλαγές τον Μάρτη…:
- τον βγάζουμε την τελευταία μέρα του μήνα
- τον κρεμάμε σε δέντρα, φυτά ή πιο συγκεκριμένα τις τριανταφυλλιές μόλις δούμε το πρώτο χελιδόνι ώστε να το πάρει και να χτίσει τη φωλιά του
- τον καίμε με το αναστάσιμο φως του Πάσχα ή στη φωτιά που σουβλίζουμε το πασχαλινό αρνί
- τον κρεμάμε σε κάποιο δέντρο παρακαλώντας για ανθοφορία και ευδαιμονί
- τον βάζουμε κάτω από μια πέτρα κι αν την επόμενη ημέρα βρεθεί δίπλα στην πέτρα κάποιο σκουλήκι σημαίνει ότι η χρονιά θα είναι πολύ καλή
Το έθιμο του Μάρτη θεωρείται πολύ δυνατό στη Βουλγαρία, όπου λέγεται Μαρτενίτσα και πρόκειται για στολίδια-φυλαχτά από άσπρες και κόκκινες κλωστές που φορούν στο πέτο τους, ενώ τοποθετούν και κόκκινα στολίδια ή ύφασμα έξω από τα σπίτια τους ώστε να μην τους κάψει η Μπάμπα Μάρτα (η γιαγιά Μάρτα), προσωποίηση του Μάρτη. Προφανώς η παλαιότερη Πρωτοχρονιά (η 1η Μαρτίου) έχει παίξει το ρόλο της σε αυτό.
Η Μπάμπα Μάρτα
Πρόκειται για την Γιαγιά Μάρτα, τη μυθική φιγούρα που φέρνει μαζί της το τέλος του κρύου χειμώνα και την αρχή της άνοιξης. Οι διακοπές της Μπάμπα Μάρτα στη Βουλγαρία γιορτάζονται την 1η Μαρτίου με την ανταλλαγή και τη χρήση της μαρτενίτσας μεταξύ φίλων και αγαπημένων. Η κόκκινη και η λευκή κλωστή συμβολίζουν την υγεία και την ευτυχία και υπενθυμίζουν ότι η άνοιξη είναι πλέον κοντά.
Η Μπάμπα Μάρτα είναι θηλυκή προσωποποίηση του μήνα Μαρτίου. Πρόκειται για μια γυναίκα που είναι κακιά με τους δύο αδελφούς της, τον Ιανουάριο και τον Φεβρουάριο, ενώ ο ήλιος βγαίνει μόνο όταν χαμογελάει.
Οι Βούλγαροι φορούν μαρτενίτσα για ορισμένο χρονικό διάστημα, το τέλος του οποίου συνήθως συνδέεται με τα πρώτα σημάδια των πελαργών.
Σκόπια και Αλβανία
Στα Σκόπια με το όνομα Μάρτινκα και στην Αλβανία με το όνομα Βερόρε, ο Μάρτης γιορτάζεται με τον ίδιο τρόπο όπως στην Ελλάδα σήμερα.
Ρουμανία
Στη Ρουμανία το έθιμο του Μάρτη (και το παρατσούκλι του ίδιου του μήνα) λέγεται Μαρτιζόρ (=μπιχλιμπίδι) και τα δύο χρώματα συμβολίζουν τα αντίθετα, το καλοκαίρι και το χειμώνα, τη ζέστη και το κρύο, το φως και το σκοτάδι. Το Martisor, το “μπιχλιμπίδι”, είναι ένα μικρό αντικείμενο, ένα σύμβολο της άφιξης της άνοιξης και αποτελείται πάντα από λευκή και κόκκινη κλωστή. Η παράδοση αυτή συμβολίζει την ιδέα της μετάβασης των εποχών.
Σύμφωνα με τη ρουμανική παράδοση, αν σκεφτείτε μια επιθυμία σας την στιγμή που κρεμάτε τον Μαρτιζόρ σε ένα ανθισμένο δέντρο, αυτή η επιθυμία θα εκπληρωθεί κατά τη διάρκεια του έτους.
Ο Θεός Ήλιος και ο Δράκος (ιστορία ρουμανικής παράδοσης, καταγραφή, διασκευή ELNIPLEX)
Ο Θεός Ήλιος, μοναχικός πάντοτε κάτοικος στην κοιλάδα του ουρανού, παρακολουθούσε με μελαγχολία τη χαρά των ανθρώπων στις γιορτές και τα πανηγύρια τους. Νιώθωντας ένα σκίρτημα στην καρδιά του κάποτε, ενσωματώθηκε στα μάτια ενός άντρα, πήρε την μορφή του και κατέβηκε στη γη για να χωρέψει στα στα βουνά και να πάρει μέρος στις γιορτές των ανθρώπων, στα χωριά. Την ώρα όμως που χόρευε, ένας δράκος φοβερός (κατ’ αλλη καταγραφή ένας χαρταετός) εμφανίζεται και απαγάγει τον άντρα/Ήλιο οδηγώντας τον στο κελάρι ενός παλατιού (κατ’ άλλη καταγραφή σπηλιά). Ο Ήλιος εξαφανίστηκε, ο κόσμος βυθίστηκε στο σκοτάδι κι αυτό έφερε στεναχώρια και θλίψη πολλή. Τα πουλιά σώπασαν το κελάηδημά τους, τα παιδιά έχασαν το χαμόγελό τους. Κανείς δεν τολμούσε να ζυγώσει να σώσει τον Ήλιο από τον φοβερό δράκο.
Ώσπου κάποτε, ένας γενναίος νεαρός άντρας, ταξίδεψε τρεις εποχές (καλοκαίρι, φθινόπωρο και το χειμώνα) για να βρεθεί στο παλάτι που ήταν φυλακισμένος ο θεός Ήλιος. Συνάντησε τον δράκο, τον πολέμησε πολλές μέρες μέχρι που κατάφερε να τον νικήσει. Ο Ήλιος απελευθερώθηκε και το αίμα του πληγωμένου νεαρού έβαψε το χιόνι κόκκινο. Από τότε, το ερυθρόλευκο Μαρτισόρ συμβολίζει το αίμα του νεαρού άνδρα (κόκκινο) και την αγνότητα (λευκό). Το χαρίζουν άντρες και γυναίκες ο ένας στον άλλον.
