Σου κρεμάσαμε το κουτάλι
Σε ποια περίπτωση λέγεται: όταν κάποιος έρχεται καθυστερημένος σε κάτι, κυρίως στο μεσημεριανό φαγητό.
Από πού προήλθε: λέγεται ότι στο βυζάντιο αρκετές οικογένειες κρεμούσαν τα ξύλινα κουτάλια όποιων μελών της οικογένειας αργοπορούσαν στο μεσημεριανό φαγητό. Τα κουτάλια είχαν μια τρύπα στην κορυφή για να κρεμιούνται και ο καθένας είχε το δικό του. Καμία σχέση με σήμερα δηλαδή.
***
Σουσάμι άνοιξε
Σε ποια περίπτωση λέγεται: μαγική φράση που χρησιμοποιείται ας πούμε όταν είμαστε ενόψει της πραγματοποίησης κάποιου στόχου.
Από πού προήλθε: Ο φτωχός και καλόκαρδος Αλή Μπαμπά (και οι σαράντα κλέφτες, παραμύθι της διάσημης Χαλιμά), ένας φτωχός πωλητής ξύλων, ακούει τυχαία τις δυο μαγικές λέξεις που του αλλάζουν τη ζωή αφού ανακαλύπτει έναν αμύθητο θησαυρό.
***
Σπάω πλάκα
Σε ποια περίπτωση λέγεται: όταν διασκεδάζουμε πολύ με κάτι ή όταν κάτι μας είναι πολύ αστείο ή ευχάριστο.
Από πού προήλθε: Στις αρχές του 20ου αιώνα κάθε αθηναϊκό μαγαζί που διέθετε φωνόγραφο με πλάκες (οι μουσικοί δίσκοι της εποχής ήταν αυτές) είχε και τον ανάλογο κόσμο. Τα μαγαζιά λοιπόν αυτά δημιούργησαν την ατάκα «πάμε στου τάδε, έχει πλάκα». Όταν αργότερα εμφανίστηκαν και οι πλανόδιοι με φωνόγραφο, οι πελάτες των μαγαζιών όπου περνούσαν τους έλεγαν να παίξουν ώσπου να σπάσει η πλάκα. Στο κέφι και το κρασί δεν ήταν λίγες οι φορές που οι γλεντζέδες αντί για ποτήρια και πιάτα, βούταγαν την πλάκα του πλανόδιου και την έσπαγαν. Έμεινε έτσι η πολύ σύγχρονη και πολυχρησιμοποιημένη φράση.
***
Σπουδαία τα λάχανα (σιγά τα λάχανα)
Σε ποια περίπτωση λέγεται: όταν θέλουμε να δηλώσουμε την υπερτιμημένη αξία κάποιου πράγματος συγκριτικά με την πραγματική του αξία.
Από πού προήλθε: πριν τον ξεσηκωμό του 21’ ο απεσταλμένος του Μπέη πέρασε από κάποιο χωριό να εισπράξει το φόρο της δεκάτης. Οι χωρικοί όμως είχαν συνεννοηθεί να του πουν ότι δεν είχαν να πληρώσουν γιατί τα λάχανα τους μου ήταν η μοναδική και κύρια καλλιέργειά τους είχαν μείνει απούλητα. Ο εισπράκτορας όμως δεν τους χαρίστηκε: είπε πως θα έστελνε ζώα να φορτώσει τα λάχανα για να πατσίσουν. Οι χωρικοί που προφανώς τον έπιασαν…κώτσο, μονολόγησαν «σπουδαία τα λάχανα» ή «σιγά τα λάχανα».
***
Στο τέλος ξυρίζουν το γαμπρό
Σε ποια περίπτωση λέγεται: όταν τα σπουδαία γεγονότα γίνονται στο τέλος ή όταν απαιτείται μια σχετική υπομονή για κάποιο πολύ σημαντικό γεγονός.
Από πού προήλθε: Σε πολλά χωριά της Ελλάδας το ξύρισμα του γαμπρού γινόταν το πρωί της ημέρας του γάμου με ένα συγκεκριμένο τελετουργικό: οι φίλοι του γαμπρού πήγαιναν μαζί του συνοδεία οργάνων στο κουρείο. Εκεί, ξυρίζονταν ένας ένας με τελευταίο τον γαμπρό ο οποίος και πλήρωνε για όλους.
***
Σφύρα μου κλέφτικα
Σε ποια περίπτωση λέγεται: όταν πρέπει να ειδοποιήσω κάποιον συνθηματικά ή όταν κάτι είναι τόσο δύσκολο όσο το κλέφτικο σφύριγμα δηλώνει την μικρή πιθανότητα επίτευξης του στόχου.
Από πού προήλθε: οι κλέφτες στην ελληνική κοινωνία του 1800 είχαν φτιάξει κανονικό συνθηματικό κώδικα με σφυρίγματα, πράγμα εξαιρετικά δύσκολο και στη σύλληψη και –κυρίως- στην εκτέλεση. Μέσω αυτών των σφυριγμάτων δίνονταν από τα καραούλια πολύτιμες πληροφορίες (αν ερχόταν φίλος ή εχθρός, αν υπήρχε μεγάλος ή μικρός κίνδυνος, αν αυτός που έρχεται είναι ο αναμενόμενος κτλ).
***
Τα βρήκε μπαστούνια
Σε ποια περίπτωση λέγεται: όταν θέλουμε να πούμε ότι συναντήσαμε σημαντικά ή αξεπέραστα εμπόδια σε κάτι που επιχειρήσαμε.
Από πού προήλθε: Εκατό χρόνια μετά το πάρσιμο του φρουρίου της Ακροκορίνθου από το Λέοντα το Σγουρό, οι Φράγκοι γιόρτασαν την επέτειο με μια μεγάλη γιορτή. Οι ευγενείς έκαναν ιππικούς αγώνες όπου ξεχώρισαν δυο νικητές: ο εικοσάχρονος Ελληνογάλλος δούκας των Αθηνών Γουίδος και ο φημισμένος Νορμανδός καβαλάρης Μπουσάρ. Εκείνη την ημέρα λοιπόν, ο Μπάιλος του Μορέα, Νικόλαος Ντε Σεντομέρ κάλεσε σε μονομαχία τον παλατίνο της Κεφαλλονιάς Ιωάννη ο οποίος δείλιασε και αρνήθηκε προφασιζόμενος ότι το άλογό του ήταν ανέτοιμο και αγύμναστο. Αλλά ο Σεντομέρ ανέβηκε στο «αγύμναστο» άλογο και έκανε διάφορα ακροβατικά αποδεικνύοντας ότι η δικαιολογία του αντιπάλου του δεν έστεκε. Αυτό προκάλεσε την μήνιν του Ιωάννη που έστειλε κρυφά έναν υπηρέτη του να αλλάξει τα δυο ξίφη του Μπουσάρ με δυο ξύλινα, δυο εκπαιδευτικά δηλαδή. Τα ξύλινα αυτά ξίφη λέγονταν «μπαστέν» και οι Έλληνες τα έλεγαν ελευθέρως «μπαστούνια».
Σίγουρος πια ο παλικαράς Ιωάννης καλεί τον Μπουσάρ σε μονομαχία. Ο δεύτερος, παρότι σπουδαίος οπλομάχος, τράβηξε και τα δύο ξίφη του αλλά τα βρήκε μπαστέν, μπαστούνια! Ο Ιωάννης τον σκότωσε θανάσιμα! Με την αξία του βεβαίως βεβαίως!
***
Τα δυο πόδια σε ένα παπούτσι
Σε ποια περίπτωση λέγεται: όταν περιορίζουμε τόσο πολύ τις κινήσεις ή τις επιλογές κάποιου που υποφέρει όπως οι βασανιζόμενοι του αντίστοιχου μεσαιωνικού μαρτυρίου.
Από πού προήλθε: μαρτύριο της ιεράς εξέτασης κατά το Μεσαίωνα όπου το σώμα του κατηγορούμενου ήταν δεμένο σε ένα σιδερένιο κάθισμα του οποίου τα πόδια ήταν χωμένα στο έδαφος. Οι ιεροεξεταστές τοποθετούνταν το ένα αλλά ορισμένες φορές και τα δύο πόδια του κατηγορούμενου σε ένα σιδερένιο παπούτσι που έσφιγγε όλο και περισσότερο. Το όλο μαρτύριο αποσκοπούσε ασφαλώς στο να ομολογήσει.
***
Τα έκανε Γης Μαδιάμ
Σε ποια περίπτωση λέγεται: Όταν κάποιος καταστρέφει τελείως κάτι.
Από πού προήλθε: Η Μαδιάμ ήταν περιοχή της Παλαιστίνης. Οι κάτοικοι της ζούσαν νομαδικά και ασχολούνταν με το εμπόριο. Κάποτε όμως ενώθηκαν με τους Αμαληκίτες και του Μωαβίτες κατά των Εβραίων. Οι τελευταίοι, όχι απλά τους συνέτριψαν, αλλά πραγματικά ισοπέδωσαν τη Μαδιάμ.
***
Τα έμαθε φαρσί
Σε ποια περίπτωση λέγεται: όταν μαθαίνουμε κάτι απέξω, άπταιστα, παπαγαλιστί.
Από πού προήλθε: Στα τούρκικα «farsi» σημαίνει «πέρσικα». Επειδή θεωρούνταν μεγάλο κατόρθωμα να γνωρίζει και να μιλά κάποιος πέρσικα λόγω της μεγάλης τους δυσκολίας, μας έμεινε η φράση…
***
Τα φόρτωσε στον κόκορα
Σε ποια περίπτωση λέγεται: όταν κάποιος εναποθέτει τις ελπίδες του σε κάποιον άλλο ή σε δύναμη έξω από τον εαυτό του ή όταν κάποιος είναι αδιάφορος με κάτι.
Από πού προήλθε: Οι κοκορομαχίες ήταν πολύ διαδεδομένο θέαμα στην αρχαία Αθήνα (και στη Ρώμη) και μάλιστα θεσπισμένες και με σχετικό νόμο. Τα σχετικά στοιχήματα έδιναν κι έπαιρναν ενώ παροιμιώδεις ήταν και οι τεχνικές εξαγρίωσης των κοκόρων: τάισμα με σκόρδα και άλλες τέτοιες ομορφιές. Η φράση «τα φόρτωσε στον κόκορα» αναφέρεται σε εκείνον που εναπόθεσε τις ελπίδες του στο στοιχηματισμό για τη νίκη του κοκοριού.
***
Τη βγάλαμε σπαρτιάτικα
Σε ποια περίπτωση λέγεται: περάσαμε με τα απολύτως απαραίτητα, λιτά.
Από πού προήλθε: Η σπαρτιατική κοινωνία ήταν μια κοινωνία που βασιζόταν στην λιτότητα, την απλότητα, την αναγκαιότητα και την πολεμική ετοιμότητα. Οι πολυτέλειες, οι σπατάλες, η προσωπική καλοπέραση και οι περίσσιες ηδονές θεωρούνταν περιττές. Λιτό και απλό ήταν και το φαγητό τους.
***
Την κολοκυθιά παίζουμε;
Σε ποια περίπτωση λέγεται: όταν οι ερωτήσεις μιας συζήτησης δεν είναι ουσιώδεις και επαναφέρουν τη συζήτηση στο ίδιο επίπεδο διαρκώς ή επαναλαμβάνονται οι ίδιες οι ερωτήσεις.
Από πού προήλθε: παραδοσιακό παιχνίδι με τρία ή περισσότερα παιδιά. Κάθε παιδί παίρνει έναν αριθμό. Εκείνο που έχει τον πρώτο λέει: «Στου παππού το περιβόλι που το αγαπούμε όλοι, είναι μια κολοκυθιά, πλά πλάι στη ροδιά. Κάνει πέντε κολοκύθια στρογγυλά, μα την αλήθεια θα τα δώσει ο παππούς, μποναμά της αλεπούς. Δυο θα δέσει στην ουρά της κι όλα τα άλλα στα παιδιά της». Κατόπιν το παιδί ρώταει: Ποιος θα πάει στην αλεπού τα κολοκύθια; Να πάει το νούμερο…τάδε». Κι εκεί αρχίζει ο εκρηκτικός διάλογος «και γιατί να πάει ο…τάδε; Να πάει ο δείνα». Ο επόμενος αντιπροτείνει «και γιατί να πάει ο δείνα, να πάει ο τάδε» και πάει λέγοντας μέχρι κάποιο παιδί που είναι η σειρά του να ξεχαστεί να μην απαντήσει οπότε κάνει κάτι που του ορίζει η παρέα.
***
Το αμίλητο νερό ήπιες;
Σε ποια περίπτωση λέγεται: όταν κάποιος δε μιλά ή μιλά με μεγάλη δυσκολία ή δε λέει αυτά που θέλουμε του απευθύνουμε τη φράση/ερώτηση.
Από πού προήλθε: ελληνική δοξασία σύμφωνα με την οποία αγόρια ή κορίτσια μεταφέρουν νερό από την πηγή ή το πηγάδι στο σπίτι τους χωρίς να μιλήσουν καθόλου στη διαδρομή για να μην διαταραχθεί το πνεύμα που κατοικεί στην πηγή/πηγάδι, ακόμα κι αν του συμβούν τα πιο ακραία πράγματα μέχρι να φτάσει στο σπίτι του. Αυτό έφερνε καλοτυχία, καλή σοδειά και άλλα πολλά τυχερά και ποθητά για την οικογένεια ή το πρόσωπο.
***
Το έξυπνο πουλί από τη μύτη πιάνεται
Σε ποια περίπτωση λέγεται: όταν θέλουμε να δηλώσουμε ότι ακόμα και ο έξυπνος άνθρωπος μπορεί να την πατήσει σε κάποια παγίδα. Ακόμα παραπέρα ότι και οι έξυπνοι άνθρωποι, δεν μπορεί να είναι το ίδιο έξυπνοι σε όλους τους τομείς της ζωής.
Από πού προήλθε: Οι κυνηγοί, παλαιότερα, έπιαναν πουλιά με τον τρόπο των…ψαράδων. Άπλωναν μεγάλα δίχτυα με δολώματα (σκουλήκια κτλ) σε σημεία ξεκούρασης των πουλιών και περίμεναν τα αποδημητικά πουλιά να ορμήσουν κατά πάνω τους. Εκείνα, κουρασμένα από τα πολυήμερα ταξίδια τους, έπεφταν με τα μούτρα πάνω στα δολώματα και πιάνονταν από το ράμφος (μύτη) αν και κατά γενική ομολογία τα αποδημητικά θεωρούνται πολύ έξυπνα.
***
Το έκανε βούκινο/ ο κόσμος το ‘χει βούκινο κι εμείς κρυφό καμάρι
Σε ποια περίπτωση λέγεται: όταν κάτι μαθαίνεται παύοντας να αποτελεί μυστικό.
Από πού προήλθε: το βούκινο είναι τύπος κοχυλιού που είχαν αρχικά οι βοσκοί για να οδηγούν το κοπάδι και κατόπιν στα πλοία όπου έπαψε όμως να αποτελεί αποκλειστικά κοχύλι (γινόταν και από κέρατα ζώων). Το βούκινο μπορούσε να μεταφέρει τη διοχετευόμενη φωνή αρκετά μακριά και να γίνονται αντιληπτές οι ρηθείσες προσταγές αλλά εχρησιμοποιείτο και ως συναγερμός ή σήμα αλλαγής σκοπών κ.α. Στην περίπτωση του «ο κόσμος το ‘χει βούκινο κι εμείς κρυφό καμάρι», υποδηλώνεται η άγνοια των άμεσα ενδιαφερομένων για κάποιο γεγονός το οποίο ήδη γνωρίζει πολύς κόσμος.
***
Το μαρτύριο του Σίσυφου
Σε ποια περίπτωση λέγεται: όταν κάποιος άνθρωπος ταλαιπωρείται ασταμάτητα και πολλές φορές στην ίδια περίσταση ή γεγονός.
Από πού προήλθε: ο Σίσυφος ήταν γιος του Αιόλου και της Εναρέτης, γνωστός για την πανουργία του. Εξαιτίας όμως διαφόρων πανούργων πράξεών του, καταδικάστηκε από τον Άδη να κυλά έναν τεράστιο βράχο προκειμένου να τον φτάσει στην κορυφή ενός βουνού αλλά λίγο πριν το τέλος ο βράχος αυτός ξανακυλούσε στην αφετηρία του αναγκάζοντας το Σίσυφο να καταβάλει διαρκώς την ίδια προσπάθεια δίχως να φτάνει στο ποθητό αποτέλεσμα.
***
Το ξύλο βγήκε από τον παράδεισο
Σε ποια περίπτωση λέγεται: παροιμιώδης εξύμνηση της σωματικής τιμωρίας προς γνώση και συμμόρφωση…
Από πού προήλθε: από τη συνήθεια αρκετών Ελλήνων δασκάλων το 19ο και μέχρι τα τέλη σχεδόν του 20ου αιώνα να χρησιμοποιούν τη διαβόητη βίτσα, το χάρακα και άλλα παρόμοια παιδαγωγικά εργαλεία προκειμένου να συνετίσουν τους μαθητές τους. Η χρήση σωματικής βίας προς τους μαθητές συχνά απέδιδε τη σιωπή ή τη συμμόρφωσή τους προς τους κανόνες γεγονός που «αγιοποίησε» το ξύλο κάμνοντας το να εξέρχεται εκ παραδείσου…Ασφαλώς υπήρχαν και άλλα υπέροχα σωματικά ή ψυχολογικά μαρτύρια όπως η στάση στο ένα πόδι, το ρομαντικό κοίταγμα του τοίχου, το καθάρισμα της τάξης και άλλα πολλά. Τα σχόλια περιττεύουν.
***
Του άλλαξε τα φώτα
Σε ποια περίπτωση λέγεται: όταν βασανίζουμε κάποιον με πράξεις μας που τον ταλαιπωρούν σωματικά ή ψυχικά.
Από πού προήλθε: Πριν την εφεύρεση του ασυρμάτου από τον Μαρκόνι, οι συνεννοήσεις στο στράτευμα γινόταν με φωτεινά σήματα (κώδικας) που έστελναν εκπαιδευμένοι στρατιώτες, οι σηματωροί. Όταν όμως κάποιος σηματωρός έκανε λάθος σήμα στα φώτα είτε λόγω δικού του σφάλματος είτε επειδή είχε πέσει στα χέρια εχθρών και αναγκαζόταν να το κάνει, οι εντολές που δίνονταν ήταν πραγματικά άλλες αντί άλλων. Εξ’ ου και το «του άλλαξε τα φώτα».
***
Του έκανε την καρδιά περιβόλι
Σε ποια περίπτωση λέγεται: όταν κάποιος στενοχωρήθηκε ή δυσαρεστήθηκε με κάποιο νέο που έμαθε.
Από πού προήλθε: το περιβόλι είναι μεγάλος κήπος με λαχανικά, λουλούδια, δέντρα, δηλαδή όλα τα αγαθά που χρειάζεται ένα σπίτι. Το περιβόλι λοιπόν μας χαρίζει τις φράσεις «αυτός είναι περιβόλι» (για κάποιον που δημιουργεί πολύ καλή διάθεση γύρω του όπως αυτή που νιώθει κανείς σε ένα κατάφυτο περιβόλι) και «του έκανε την καρδιά περιβόλι» η οποία, αντιθέτως, έλαβε ειρωνική χροιά δηλώνοντας δυσαρέσκεια.
***
Του έψησε το ψάρι στα χείλη
Σε ποια περίπτωση λέγεται: όταν κάποιος ταλαιπωρεί ή τιμωρεί πολύ έντονα ή βασανιστικά κάποιον.
Από πού προήλθε: Το φαγητό των βυζαντινών κατά τη Σαρακοστή ήταν μαρούλι, φασόλια, κουκιά και λίγα θαλασσινά όταν ήταν μπορετό. Στα μοναστήρια τα πράγματα ήταν ακόμα πιο αυστηρά. Μοιραία κάποιοι καλόγεροι δεν κατάφερναν να κρατήσουν τη νηστεία και τις 40 μέρες κάνοντας διάφορες διατροφικές αμαρτίες. Οι παραβάτες καταγγέλλονταν στον ηγούμενο που αποφάσιζε για την τιμωρία. Ο καλόγερος Μεθόδιος λοιπόν, πιάστηκε κάποτε να τηγανίζει ψάρια και το αμάρτημά του κρίθηκε συνοπτικά απίστευτο. Καταδικάστηκε τότε στην εξής απίστευτη τιμωρία: του γέμισαν το στόμα με αναμμένα κάρβουνα και πάνω τους έβαλαν ένα ωμό ψάρι, για να ψηθεί! Ο καλόγερος πέθανε ασφαλώς αλλά η φράση…έμεινε να θυμίζει αυτό το μάλλον πραγματικό γεγονός.
***
Του ήρθε ο ουρανός σφοντύλι
Σε ποια περίπτωση λέγεται: όταν κάποιο χτύπημα ή συμβάν κάνει κάποιον να ζαλιστεί πολύ έντονα ή να τα χάσει.
Από πού προήλθε: Το σφοντύλι είναι ένα στρογγυλό σωματίδιο που στερέωναν οι υφάντριες στη βάση του αδραχτιού, για να ρυθμίζεται η περιστροφή του νήματος. Πιθανότατα επειδή το σφοντύλι χρησίμευε για τη ρύθμιση της ταχύτητας περιστροφής μας έδωσε τη φράση «του ήρθε ο ουρανός σφοντύλι» προφανώς με τη σημασία ότι κάποιος είδε τον ουρανό να περιστρέφεται όπως το σφοντύλι του αδραχτιού.
***
Τρώει τα νύχια του για καβγά
Σε ποια περίπτωση λέγεται: για κάποιον που κάνει διάφορες ενέργειες προκειμένου να δημιουργήσει προϋποθέσεις τσακωμού.
Από πού προήλθε: Η ελευθέρα πάλη ήταν αγαπημένο άθλημα και θέματα των παλαιότερων κοινωνιών. Οι παλαιστές ήταν συνήθως σκλάβοι που ήλπιζαν να νικήσουν και να ελευθερωθούν. Στην ελευθέρα πάλη επιτρέπονταν όλα εκτός από τις γρατζουνιές. Ο παλαιστής έπρεπε να νικήσει δίχως να χρησιμοποιήσει τα νύχια που-μέσα στα κάτεργα-μάλλον μεγάλα και απεριποίητα πρέπει να ήταν. Έτσι λίγο πριν βγουν στην αρένα, άρχιζαν να κόβουν τα νύχια τους με κάθε τρόπο, συνήθως τρώγοντάς τα με τα δόντια.
***
Τύπος και υπογραμμός
Σε ποια περίπτωση λέγεται: για εκείνους των οποίων η συμπεριφορά είναι πρότυπη, υποδειγματική, βασισμένη στους ισχύοντες κανόνες.
Από πού προήλθε: Η καλλιγραφία ήταν πολύ σημαντικό μάθημα κατά τους βυζαντινούς χρόνους. Ο δάσκαλος για να μυήσει τα παιδιά στην καλλιγραφία, έγραφε στους πίνακές τους τον «υπογραμμό», μια λέξη ή φράση με καλλιγραφικά γράμματα (υπόδειγμα). Τα παιδιά προσπαθούσαν να μιμηθούν τον υπογραμμό προσφέροντάς μας μια ακόμα φράση από τα σχολικά δρώμενα παλαιότερης εποχής.
