Η Διεθνής Ημέρα Μετάφρασης καθιερώθηκε το 1991 από τη Διεθνή Ομοσπονδία Μεταφραστών (Fédération Internationale des Traducteurs) και εορτάζεται κάθε χρόνο στις 30 Σεπτεμβρίου με στόχο την ανάδειξη της τέχνης της μετάφρασης, των προβλημάτων που αντιμετωπίζουν οι μεταφραστές και τις προκλήσεις του επαγγέλματος-λειτουργήματος αυτού.
Στο ELNIPLEX, προσθέτουμε συχνά στους τίτλους των παρουσιάσεων των μεταφρασμένων βιβλίων τον μεταφραστή, τιμώντας με αυτόν τον τρόπο την καθοριστικής, μοναδικής σημασίας συμβολή του όχι απλώς στην έκδοση ενός βιβλίου που προφανώς δίχως αυτόν δε θα υπήρχε, αλλά στην διάσωση και διάδοση του ίδιου του πολιτισμού και των υψηλότερων ιδεών της ανθρωπότητας.
Με αφορμή αυτή τη μέρα, απευθυνθήκαμε στην διακεκριμένη, κορυφαία μεταφράστρια Κώστια Κοντολέων, η οποία από το 1986 μέχρι σήμερα έχει μεταφράσει περισσότερα από εκατό βιβλία για παιδιά, νέους και ενήλικες. Ανάμεσα στους συγγραφείς που έχει ντύσει με λέξεις ελληνικές βρίσκονται τα σπουδαιότερα ονόματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας: Ρόαλντ Νταλ, Ματ Χέιγκ, Ροζαμούντα Πίλτσερ, Φίλιπ Πούλμαν, Ρόμπερτ Κορμιέρ, Ντέμπορα Έλις, Ντέιβιντ Άλμοντ, Φίλιπ Κερ και πολλοί άλλοι.
Η Κώστια Κοντολέων μίλησε τη γλώσσα της αλήθειας, αναδεικνύοντας την σπουδαία θέση αλλά και τα προβλήματα των Ελλήνων μεταφραστών, δείχνοντας το ύψος και το βάθος της τέχνης της μετάφρασης. Για ακόμα μια φορά με σεβασμό σε κάθε λέξη. Την ευχαριστούμε.
Ποιες είναι οι μεγαλύτερες δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι Έλληνες μεταφραστές;
Καλούμαι να μιλήσω για την μετάφραση σαν επαγγελματική κυρίως δραστηριότητα αλλά και για τα προβλήματα, και είναι πολλά, που ενδεχομένως μπορεί να συναντήσει ένας καλός μεταφραστής στην πορεία μεταφοράς ενός λογοτεχνικού κειμένου από μια ξένη γλώσσα στη δική του. Ως έμπειρη μεταφράστρια λογοτεχνικών κειμένων θ’ αναφερθώ κυρίως σ’ αυτά. Είναι γνωστό πως κάθε αναγνώστης απολαμβάνει να διαβάζει «ωραία κείμενα» μεταφρασμένα στη γλώσσα του. Κείμενα που η γλώσσα τους να ρέει ανεμπόδιστα, που να παραμένουν ζωντανά διατηρώντας τη δυναμική και τα αρώματα του πρωτοτύπου τους, ώστε να μην σκοντάφτει στην ανάγνωση τους χάνοντας τον ειρμό και την αρμονία τους.
Για να το πετύχει αυτό ο μεταφραστής, η προσωπική μου άποψη είναι πως θα πρέπει να αποφύγει την προσκόλληση του στο προς μετάφραση κείμενο και στο σημαίνον της γλώσσας, με απώτερο σκοπό να διατηρήσει όσο πιο πολλά στοιχεία μπορεί από την γλώσσα πηγή, δηλαδή την πρωταρχική γλώσσα του κειμένου. Αντίθετα θα πρέπει να δώσει σημασία όχι στο σημαίνον αλλά στο σημαινόμενο, στο νόημα δηλαδή και στη μυρωδιά του κειμένου που μεταφράζει, εκμεταλλευόμενος όλα τα εκφραστικά μέσα που η γλώσσα-στόχος προσφέρει.
Απ’ όσο γνωρίζω οι Έλληνες μεταφραστές αμείβονται αρκετά χαμηλά σε σχέση με το μόχθο και το παραγόμενο αποτέλεσμα. Γιατί μεταφράζετε;
α) Αυτό συμβαίνει γιατί ενώ οι γνωστοί τουλάχιστον εκδοτικοί οίκοι προτιμούν συνεργάτες που έχουν εμπειρία στη μετάφραση, υπάρχουν άλλοι που με γνώμονα τις χαμηλές αμοιβές αναθέτουν τις μεταφράσεις σε άτομα λιγότερο έμπειρα ενώ παράλληλα τους ασκούν ασφυκτικές πιέσεις ως προς τα χρονοδιαγράμματα παράδοσης της μετάφρασης. Αυτή η τακτική τους αναγκάζει να τρέχουν αγχωμένοι πίσω από τις καταληκτικές ημερομηνίες, έτσι συχνά αναγκάζονται να παραμελούν την ποιότητα της δουλειάς τους για να γίνουν πιο αποδοτικοί.
Ο νόμος της προσφοράς και ζήτησης μπορεί να είναι ευνοϊκός για τους έμπειρους μεταφραστές που όμως δεν είναι η πλειοψηφία του κλάδου.
β) Τώρα ως προς το δεύτερο σκέλος της ερώτησης. Γιατί μεταφράζουμε;
Εδώ νομίζω πως θα πρέπει να απαντήσω εντελώς προσωπικά στο γιατί εγώ μεταφράζω. Από μαζοχισμό; Από εξάρτηση; Από αγάπη γι’ αυτό που κάνω; Ίσως και για τα τρία;
Λοιπόν, θέλω να είμαι απόλυτα ειλικρινής. Από το πρώτο βιβλίο που μετέφρασα, ένιωσα τη διαδικασία να εξασκεί μια δυναμική πρωτόγνωρη πάνω μου, κάτι σαν πανίσχυρο εθιστικό ναρκωτικό, που απαιτούσε το απόλυτο δόσιμο μου.
Έτσι συχνά μετά από μια επίπονη μετάφραση και πολλά ξενύχτια για την ολοκλήρωση της, ενώ υπόσχομαι στον εαυτό μου πως θ’ αργήσω να ξανανοίξω τον υπολογιστή μου, το ίδιο κιόλας βράδυ, με βρίσκει να παραδέρνω σε καινούργιες μεταφραστικές περιπέτειες δημιουργώντας ασυναίσθητα ένα κουκούλι απομόνωσης γύρω μου.
Ποια είναι η προσφορά του μεταφραστή στον πολιτισμό και δη σε μια γλώσσα που δεν μιλιέται από περισσότερα από είκοσι εκατομμύρια σε όλο τον κόσμο (ελληνική);
Η μετάφραση ενός κειμένου κυρίως λογοτεχνικού είναι μια ιδιαίτερη περίπτωση «γλωσσικής σύγκλησης», είναι ο δίαυλος μετάδοσης πληροφοριών ανάμεσα σε λαούς που χρησιμοποιούν διαφορετικές γλώσσες γι’ αυτό και χρήζει ιδιαίτερης προσοχής.
Ο γνωστός σε όλους μας Πύργος της Βαβέλ είναι το πιο απτό και πανάρχαιο παράδειγμα αυτού του ενδιάμεσου ανάμεσα σε λαούς που μιλούν διαφορετικές γλώσσες, του ενδιάμεσου που καταρρίπτει τελικά το εμπόδιο της επικοινωνίας ανάμεσα στους λαούς.
Χωρίς τη βοήθεια της μετάφρασης, αριστουργηματικά κείμενα μη διαδεδομένων γλωσσών θα έμεναν νεκρό γράμμα για τους υπόλοιπους λαούς.
Ποια είναι τα… SOS που πρέπει να προσέχει ένας/μία νέος/νέα που επιθυμεί να αρχίσει να κάνει μεταφράσεις λογοτεχνικών έργων;
Ο μεταφραστής οφείλει να γνωρίζει πολύ καλά τις γλώσσες από τις οποίες μεταφράζει και χωρίς αμφιβολία να έχει γενική παιδεία σε άριστο βαθμό και συνεχή ενημέρωση στο αντικείμενο της δουλειάς του. Πολλά έχουν αλλάξει τα τελευταία χρόνια στο χώρο της μετάφρασης. Ενώ στο παρελθόν θεωρείτο επικουρική ενασχόληση, ίσως και δευτερεύουσα δραστηριότητα, για λόγους κυρίως βιοπορισμού, σήμερα καταλαμβάνει όλο και μεγαλύτερη και συνάμα περισσότερο σημαντική θέση στη ζωή ενός τόπου. Παρόλο που πιστεύω πως το ταλέντο παίζει σημαντικό ρόλο δεν θεωρώ πως είναι αρκετό μόνο αυτό.
Θα πρέπει να γίνει κατανοητό πως η μετάφραση ενός λογοτεχνικού κειμένου δεν βασίζεται μόνο στην καλή γνώση του λεξιλογίου, στην άριστη γνώση του συντακτικού και του ύφους, αλλά κυρίως στην ενδελεχή γνώση των ιδιωματισμών της εκάστοτε γλώσσας.
Τολμώ να πω, πως εκεί είναι που συναντά κανείς τα συνήθη θύματα άγνοιας μη έμπειρων μεταφραστών, με κωμικοτραγικές δυστυχώς συνέπειες στη δυναμική του μεταφρασμένου κειμένου.
