Γεννήθηκε στην Αθήνα. Από νωρίς ο κόσμος της ήταν βιβλία, ταξίδια, αναζήτηση. Κάπως έτσι πέρασε την πύλη της Αρχαιολογίας στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο της Αθήνας, όπου θήτευσε και για το μεταπτυχιακό της στις μουσειακές σπουδές. Η θητεία της στον απαιτητικό και πολυδαίδαλο χώρο της διαφήμισης ακόνισαν τις ικανότητές της στη δημιουργική γραφή, έτσι με μαγικό τρόπο, συνδύασε τις δύο μεγάλες αγάπες της, τα βιβλία και την αρχαιολογία, καθώς τότε άρχισε να γράφει αρχαιολογικούς οδηγούς κι έπειτα παιδικά βιβλία.
Γράφει, μεταφράζει, δημοσιεύει, μελετά, επισκέπτεται σχολεία, αναζητά την ιστορία πίσω από την Ιστορία και φέρνει στα εκδοτικά πράγματα τολμηρά και ξεχωριστά πρότζεκτ όπως η τριλογία (Κρατικό Βραβείο Παιδικού Βιβλίου Γνώσεων) με τον Θανάση Πέτρου, «Οι Αρχαίοι µου Φίλοι» που μετρά ήδη τρία πολύ προσεγμένα βιβλία και το νέο της εγχείρημα με τα κορίτσια της Ηλιάδας και της Οδύσσειας.
Η Κατερίνα Σέρβη, η συγγραφέας των ιστορικών βιβλίων και graphic novel που αναδεικνύει επιδέξια πτυχές της Ιστορίας στα παιδιά, σε μια εκ βαθέων #Συνέντευξη στο #ELNIPLEX.
Την αγαπάς πολύ την ιστορία. Πώς ξεκίνησε η σχέση σου μαζί της;
Η αλήθεια είναι πως δεν ξέρω πού ακριβώς βρίσκεται η άκρη του νήματος! Θυμάμαι βέβαια να μου αρέσουν από παιδί τα ιστορικά μυθιστορήματα, να ακούω με το στόμα ανοιχτό ιστορίες για τους παππούδες και τις γιαγιάδες μου, να νιώθω σαν στο σπίτι μου στα αρχαιολογικά μουσεία, σπουδαίο ρόλο έπαιξε επίσης η καθηγήτρια ιστορίας που είχαμε στο γυμνάσιο. Έχω, πάντως, την αίσθηση πως κάποιους ανθρώπους τους ενδιαφέρει εκ φύσεως το παρελθόν, κάποιους όχι.
Την αρχαιολογία την εξάσκησες με κάποιον τρόπο;
Την εξάσκησα και την εξασκώ, όχι με τον παραδοσιακό τρόπο της ανασκαφής και της έρευνας επάνω σε έναν συγκεκριμένο τομέα αλλά στο ευρύτερο πλαίσιο της δημόσιας αρχαιολογίας.
Ξεκίνησα σχεδόν αμέσως μετά το Πανεπιστήμιο να γράφω αρχαιολογικούς οδηγούς, μετά πέρασα στα παιδικά βιβλία με αρχαιολογικό και ιστορικό περιεχόμενο, μεταφράζω βιβλία ιστορίας και αρχαιολογίας, είμαι μέλος της ομάδας που σχεδίασε και υλοποιεί ένα βιωματικό εκπαιδευτικό πρόγραμμα στην πανεπιστημιακή ανασκαφή στο Πλάσι του Μαραθώνα. Όλα αυτά είναι αρχαιολογία, που σε φέρνει κοντά με το ευρύ κοινό, ενήλικες και παιδιά.
Και το μεταπτυχιακό που έκανα σχετικά πρόσφατα, με αντικείμενο τις Μουσειακές Σπουδές, μου άνοιξε καινούριους δρόμους ενασχόλησης με τη δημόσια αρχαιολογία, ανάμεσά τους και αυτόν της ψηφιακής τεχνολογίας.
Έχεις μεγάλη πορεία στο βιβλίο, ωστόσο οι πολλοί θαυμάσαμε αυτήν την σπουδαία τριλογία που φτιάξατε με τον Θανάση Πέτρου. Μίλησέ μας γι’ αυτήν τη συνεργασία…
Έχουμε κάνει και άλλα βιβλία με τον Θανάση, όμως, πράγματι, η τριλογία Μαραθώνας–Θερμοπύλες–Σαλαμίνα/Πλαταιές ήταν η δυνατή μας στιγμή! Η δουλειά αυτή ήταν, κατά τη γνώμη μου, ένας άθλος, κυρίως από την πλευρά του Θανάση.
Πριν δύο χρόνια βρέθηκα στην παγκόσμια έκθεση παιδικού βιβλίου στη Μπολόνια και κοιτούσα τα ξένα graphic novel. Έχουν ολόκληρη ομάδα από πίσω. Άλλος είναι ο επιστημονικός σύμβουλος, άλλος γράφει το σενάριο, άλλος κάνει τα αρχικά σχέδια, άλλος τα μελάνια… Εμείς τα κάναμε όλα μόνοι μας!
Εγώ ήμουν και ο επιστημονικός σύμβουλος και ο συγγραφέας – για το επιστημονικό κομμάτι ζήτησα κάποια βοήθεια από καθηγητές αρχαιολογίας – και ο Θανάσης εργάστηκε ατέλειωτες μέρες και νύχτες για να σκηνοθετήσει και να ζωγραφίσει τις εκατοντάδες εικόνες του κάθε βιβλίου. Παρ’ όλα αυτά, εγώ προσωπικά, που δεν είχα ξανασχοληθεί με graphic novel, γοητεύτηκα από το είδος και πέρασα υπέροχα γράφοντας.
Πόσο απαιτητική είναι η προεργασία για ένα τέτοιο εγχείρημα; Ξέρω ότι βασίστηκες πάνω στα πραγματικά γεγονότα δίχως διαθέσεις παραχάραξης…
Η προεργασία είναι πάνω από το ήμισυ του παντός. Πριν ξεκινήσω, διαβάζω ό,τι νομίζω πως θα με βοηθήσει, από επιστημονικά βιβλία και άρθρα μέχρι ιστορικά μυθιστορήματα ή άλλα παιδικά βιβλία με το ίδιο θέμα. Στην περίπτωση της τριλογίας των graphic novel, ανεκτίμητο υλικό μου έδωσε ο ίδιος ο Ηρόδοτος, ο αρχαίος ιστορικός των Περσικών Πολέμων. Πολλές από τις σκηνές των βιβλίων αποτυπώνουν με ακρίβεια σχεδόν όσα περιγράφει.
Πάντως, αν και όντως δεν έχω διάθεση παραχάραξης, είναι αδύνατον να συλλάβεις την ιστορική «αλήθεια» για γεγονότα τόσο παλιά και όχι επαρκώς τεκμηριωμένα.
Αυτό που κάνω, γενικά, είναι να στηρίζομαι στην επικρατούσα ιστορική άποψη –υπάρχουν και διάφορες άλλες απόψεις, για παράδειγμα ένας μελετητής υποστηρίζει ότι η μάχη του Μαραθώνα έγινε απόγευμα και όχι πρωί– και πάνω εκεί να χτίζω το δικό μου αφήγημα.
2.500 χρόνια φέτος από Θερμοπύλες και Σαλαμίνα. Εορτάζονται πανηγυρικά. Τι θα έλεγες σε ένα παιδί 7-8-10 ετών ετών, ας πούμε σε κάποιο οικείο σου παιδί, για αυτά τα δύο καθοριστικά γεγονότα;
Θα έλεγα ότι είναι δυο μάχες που με κάνουν να χαμογελάω με κρυφή ικανοποίηση, όπως χαμογελάει κανείς όταν νικάει, για παράδειγμα, ο Χάρρυ Πότερ. Οι Έλληνες στην περίπτωση αυτή ήταν οι «αδύναμοι», αυτοί που είχαν όλα τα προγνωστικά εναντίον τους, και όμως σήκωσαν το ανάστημά τους σε μία υπερδύναμη, όπως ήταν τότε η Περσική Αυτοκρατορία.
Και, βέβαια, το σημείο-κλειδί είναι πως δεν προκάλεσαν αυτοί τον πόλεμο, δεν επιτέθηκαν σε κάποιον, αντίθετα κλήθηκαν να υπερασπιστούν τη γη, τις οικογένειες και την ελευθερία τους.
Πέρα από όλα αυτά, θα έλεγα επίσης πως ο πόλεμος είναι δυστυχώς μια σκληρή πραγματικότητα, συνυφασμένη με τη ζωή σ’ αυτόν τον πλανήτη από την αυγή της ανθρωπότητας, εύχομαι όμως μέσα από την καρδιά μου να μην ήταν έτσι, να μην υπήρχε, και πιστεύω πως αν ο καθένας από εμάς έκανε έστω και ένα μικρό βήμα προς αυτή την κατεύθυνση θα ήταν κέρδος για όλους…
Θα έχεις ακούσει το κλασικό επιχείρημα “τι με νοιάζει εμένα τι έγινε τότε; Αφού δε ζούσα…” Τι απαντάμε σε ένα παιδί που μας προβάλλει τέτοια επιχειρήματα;
Σε ένα παιδί είναι πιο δύσκολο να εξηγήσεις θεωρητικά την αξία της ιστορίας… Συνήθως απαντάω:
«Είναι σαν να μου λες ότι δεν σε νοιάζει τι δουλειά κάνει ο μπαμπάς σου ή πώς έλεγαν τον παππού σου».
Και μετά εξηγώ πως όπως οι άμεσοι πρόγονοί μας, οι γονείς και οι παππούδες μας, μάς διδάσκουν με το παράδειγμά τους, το ίδιο κάνει και η ιστορία. Και το ύστατο επιχείρημα: «Σου αρέσουν οι εξερευνήσεις; Ναι; Ε, το παρελθόν δεν είναι τίποτα άλλο από έναν απέραντο, συναρπαστικό κόσμο, που κρύβεται πίσω από τα πέπλα του χρόνου! Δεν θέλεις να ανακαλύψεις τι συνέβαινε εκεί;!».
Θα επιστρέψεις στον απαιτητικό χώρο του graphic novel κάποια στιγμή;
Θα είχα ήδη επιστρέψει αν δεν με είχαν αποπροσανατολίσει άλλες επαγγελματικές ασχολίες! Η επόμενη τριλογία ήταν έτοιμη στο μυαλό μου πριν καν τελειώσει η προηγούμενη. Ελπίζω πως μέσα στους επόμενους μήνες θα καταφέρω να τελειώσω τη συγγραφή του πρώτου βιβλίου, έτσι ώστε να αρχίσει και αυτή να προχωράει.
Ας πάμε τώρα στους Αρχαίους Φίλους. Μετά την Αλεξάνδρα, τη μικρή Μυκηναία (Μυκηναϊκός πολιτισμός) και τον Γλαύκο, τον μικρό Μινωίτη (Μινωϊκός πολιτισμός), το τρίτο βιβλίο της σειράς «Οι Αρχαίοι µου Φίλοι» έρχεται στην Αθήνα με τη Μυρρίνη. Γιατί επιλέγεις να δεις τη θέση της γυναίκας στην κλασική Αθήνα;
Ένας από τους στόχους της σειράς είναι να κάνει τα παιδιά να ταυτιστούν με τους συνομηλίκους τους που έζησαν στο παρελθόν, να δουν τις ομοιότητες και τις διαφορές στη ζωή τους. Τα αγόρια στην Αθήνα του 5ου αι. π.Χ. πήγαιναν σχολείο, είχαν μια σχετική ελευθερία κινήσεων, για τα κορίτσια όμως η ζωή ήταν πολύ διαφορετική από τη σημερινή. Έτσι, από την αρχή αποφάσισα ότι το κεντρικό πρόσωπο στο βιβλίο αυτό θα είναι κορίτσι: η Μυρρίνη, μια μικρή Αθηναία που περνάει όλο της τον χρόνο με τη μαμά, στον γυναικωνίτη, και ξαφνικά, μια μέρα, προς μεγάλη της χαρά, γίνεται Αρρηφόρος και μετακομίζει στην Ακρόπολη.
Νομίζω πως είναι σημαντικό να καταλάβουν τα παιδιά πως πολλά πράγματα που σήμερα θεωρούμε αυτονόητα κάποτε δεν ήταν και να συζητηθούν στην τάξη, ακόμα και από πολύ μικρή ηλικία, ζητήματα όπως η θέση της γυναίκας άλλοτε και σήμερα.
Στην αρχαία Αθήνα δεν ήταν όλα τέλεια. Ποια βασική εικόνα πρέπει να λάβει ένα παιδί για την εποχή εκείνη;
Χμμμ… έχω την αίσθηση πως η αρχαία Αθήνα αδικείται λόγω του ότι… επευφημείται! Ποια κοινωνία, σε ποια εποχή ήταν τέλεια; Νομίζω καμία. Το ακούω συχνά αυτό, ναι, η Αθήνα έφτασε σε δυσθεώρητα ύψη πνευματικής και καλλιτεχνικής ανάπτυξης αλλά είχε δούλους. Τι σημαίνει αυτό; Εκείνες τις εποχές η δουλεία ήταν ευρέως διαδεδομένη. Και μάλιστα δεν χρειαζόταν καν να είσαι Αφρικανός για να γίνεις δούλος – τον φιλόσοφο Πλάτωνα τον έπιασαν κάποτε πειρατές και τον προόριζαν για τα σκλαβοπάζαρα, τον γλίτωσαν όμως οι φίλοι του μαζεύοντας χρήματα για να πληρώσουν τα λύτρα!
Χωρίς να είμαι σε καμία περίπτωση «κολλημένη» με τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό –μελετώ και θαυμάζω για διαφορετικούς λόγους όλους τους αρχαίους πολιτισμούς– πιστεύω πως αυτό που συνέβη στην Αθήνα του 5ου αι. π.Χ. ήταν ένα θαύμα.
Μια μικρή, τόση δα πόλη, πατώντας επάνω σε ένα εκπληκτικά πρωτοποριακό υπόβαθρο, την αθηναϊκή δημοκρατία του 5ου αι. π.Χ., μετατράπηκε σε ένα από τα σπουδαιότερα πνευματικά και καλλιτεχνικά «εργαστήρια» του αρχαίου κόσμου, του οποίου τα οικοδομήματα, οι επινοήσεις, τα δημιουργήματα επηρεάζουν θετικά τη ζωή μας μέχρι σήμερα. Ένα παράδειγμα αρκεί: το θέατρο! Αυτό δεν σημαίνει πως αποκρύπτουμε τις σκοτεινές πλευρές της ζωής εκείνη την εποχή, όπως η δουλεία ή ο εμφύλιος πόλεμος, όμως, κατά τη γνώμη μου, αν και δίνουν αφορμή για συζήτηση δεν αμαυρώνουν τα μοναδικά επιτεύγματα.
Θα μπορούσαν βιβλία σαν αυτά να μπουν στο σχολείο; Να σπάσει με κάποιον τρόπο το αστείο με το ένα και μόνο βιβλίο από το οποίο διδάσκονται οι μαθητές πανελληνίως;
Κατά τη γνώμη μου θα μπορούσαν.
Όταν ένα βιβλίο είναι προσεγμένο ως προς το περιεχόμενό του, δεν γράφει ανακρίβειες, έχει σχεδιαστεί έτσι ώστε να είναι ελκυστικό και ταυτόχρονα πληροφοριακό, δεν βλέπω γιατί να μην δίνεται επισήμως στους μαθητές.
Μόνο όφελος θα μπορούσε να έχει η σχολική κοινότητα από την επαφή με βιβλία που λειτουργούν συμπληρωματικά στα σχολικά και, μάλιστα, βιβλία που μέσα από τη μυθοπλασία χτίζουν αυτό που ονομάζουμε «ιστορική ενσυναίσθηση»: τη συναισθηματική σύνδεση με τους ανθρώπους της εποχής, την καλύτερη κατανόηση του ιστορικού πλαισίου και την αντίληψη των διαφορετικών οπτικών, τόσο των ανθρώπων που έζησαν στο παρελθόν όσο και των ιστορικών.
Επισκέπτεσαι τακτικά σχολεία, τουλάχιστον προ covid. Γιατί το σχολείο συχνά αποτυγχάνει να κάνει τα παιδιά να αγαπήσουν την ιστορία; Έχεις κάποια εξήγηση;
Η κόρη μου πάει 1η Λυκείου φέτος. Έχω μελετήσει μαζί της τα βιβλία ιστορίας από το δημοτικό μέχρι σήμερα. Κατά τη γνώμη μου, παρά τις προσπάθειες που έχουν γίνει σε σχέση με το παρελθόν, τα σχολικά αναγνώσματα δεν έχουν καταφέρει να γίνουν αρκετά ευχάριστα και κατανοητά. Επίσης, προσωπικά, έχω αντιρρήσεις και ως προς το περιεχόμενο. Είναι απελπιστικά επικεντρωμένα στην Ελλάδα, άντε και στην Ευρώπη. Δεν καταλαβαίνω γιατί σε έναν πλανήτη παγκοσμιοποιημένο πλέον θα ήταν παράξενο να αφιερωθεί παραπάνω χώρος και χρόνος στον πολιτισμό των Κελτών ή της Κίνας των Τσιν.
Ο βασικός παράγοντας ωστόσο για το αν ένα παιδί θα αγαπήσει την ιστορία ή όχι είναι ο ανθρώπινος.
Άλλο να έχεις έναν δάσκαλο ή καθηγητή που κάνει απλώς το «καθήκον» του διεκπεραιωτικά και άλλο κάποιον που έχει μεταδοτικότητα και ενθουσιασμό για το αντικείμενό του, είτε είναι η ιστορία είτε οποιοδήποτε άλλο. Όταν ο διδάσκων είναι χαρισματικός, η ποιότητα των σχολικών βιβλίων μάλλον μπαίνει σε δεύτερη μοίρα.
Υπάρχει μια μεγάλη συζήτηση γύρω από ποια ηλικία τα παιδιά μπορούν να διδαχθούν ιστορία. Τι πιστεύεις;
Εξαρτάται τι εννοούμε να «διδαχθούν» ιστορία. Τα κατεβατά με ονόματα, γεγονότα και ημερομηνίες προφανώς δεν είναι κατάλληλα για μικρά παιδιά – και για μεγαλύτερα επίσης. Η αίσθησή μου είναι πως μπορείς άνετα να αφηγηθείς, ακόμα και σε ένα πολύ μικρό παιδί, 4-5 χρονών, μια ιστορία από την Ιστορία με θέμα κατάλληλο για την ηλικία του.
Τα μικρά παιδιά «ρουφάνε» κυριολεκτικά ό,τι τους πεις, αρκεί να τους το πεις απλά και κατανοητά. Και συναρπαστικά.
Δεν θα ξεχάσω μια ομάδα προνηπίων. Είχαμε ανέβει στην Ακρόπολη με τη δασκάλα τους. Το θέμα που «μελετούσαν» ήταν τα κάστρα. Αφού εξήγησα πως η Ακρόπολη ήταν κάποτε κάστρο, κάναμε ένα μικρό θεατρικό δρώμενο με θέμα την απαγωγή της Αντιόπης από τον Θησέα και την πολιορκία της Ακρόπολης από τις Αμαζόνες. Έναν μήνα αργότερα, που πήγα στο σχολείο τους για να παρουσιάσω ένα από τα βιβλία μου, τα πιτσιρίκια όρμησαν πάνω μου και μου επαναλάμβαναν όσα θυμόντουσαν από την επίσκεψή μας στην Ακρόπολη. Και σας διαβεβαιώ, θυμόντουσαν τα πάντα!
Ποιους άλλους αρχαίους φίλους περιμένουμε;
Ο κατάλογος είναι μεγάλος! Στο άμεσο μέλλον περιμένουμε τον Κάρυ, έναν μικρό «Σαντορινιό» της εποχής της έκρηξης του ηφαιστείου, και αμέσως μετά έναν μικρό Σπαρτιάτη και άλλη μία προϊστορική Κυκλαδίτισσα! Θα επιχειρήσουμε, επίσης, να βάλουμε στην παρέα παιδιά από ξένους πολιτισμούς, με πρώτο και καλύτερο έναν μικρό Αιγύπτιο!
Μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Διόπτρα ένα βιβλίο που σε εντυπωσιάζει ήδη από το εξωφυλλο, με τίτλο “Ιλιάδα & Οδύσσεια, Κορίτσια που έγιναν μύθος”. Μίλησέ μας γι’ αυτό. Τι θα διαβάσουμε;
Η ιδέα ήταν της Λύντη Γαλάτη, υπεύθυνης έκδοσης παιδικών βιβλίων στις Εκδόσεις Διόπτρα, και ομολογώ ότι η πρόταση να αναλάβω τα κείμενα με ενθουσίασε. Το πρώτο βιβλίο μου που εκδόθηκε ήταν μία επίτομη μυθολογία, από την Εκδοτική Αθηνών, και έκτοτε δεν είχε τύχει να ασχοληθώ ξανά με μυθολογικό θέμα.
Τα κορίτσια από την Ιλιάδα και την Οδύσσεια με συνεπήραν και μου έδωσαν μια καταπληκτική ευκαιρία: να εντάξω στο κείμενο ολόκληρες σκηνές, κατά τη γνώμη μου πολύ γοητευτικές, από τα ομηρικά έπη, αλλά και από άλλες πηγές, από τραγωδίες, για παράδειγμα, ή τις Ηρωίδες του Οβίδιου, έτσι ώστε τα παιδιά να έρθουν σε επαφή, χωρίς καν να το καταλάβουν, με την αρχαία ελληνική και ρωμαϊκή γραμματεία.
Κι ακόμη, αν και οι ιστορίες είναι αυτοτελείς, συνδέονται με ένα λεπτό αφηγηματικό νήμα και παρουσιάζουν ολόκληρη την Ιλιάδα και την Οδύσσεια, μέσα από την οπτική των κοριτσιών. Δίνουν, επίσης, αφορμή για συζήτηση σε σχέση με τη θέση της γυναίκας στον μυκηναϊκό κόσμο. Να προσθέσω πως η Λύντη είχε ακόμα μία εμπνευσμένη ιδέα, να αναθέσει την εικονογράφηση στη χαρισματική εικονογράφο Σάντρα Ελευθερίου, η οποία δημιούργησε μαγευτικά σκηνικά και πορτρέτα κοριτσιών με διαφορετικές, έντονες προσωπικότητες!
Θέλω να κλείσουμε με ένα πολύ ιδιαίτερο βιβλίο που είδαμε φέτος. “Ο παππούς που δε γνώρισα”. Μίλησέ μας για τον παππού Αντώνη που σου “έδωσε” αυτήν την ιστορία…
Ο Αντώνης Πετράκης ήταν ο παππούς της κόρης μου. Ο παππούς που δεν γνώρισε και που ούτε εγώ δυστυχώς πρόλαβα να γνωρίσω. Ο Αντώνης ήταν στη σχολή της πολεμικής αεροπορίας όταν ξέσπασε ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος και επιστρατεύθηκε πριν καν τελειώσει την εκπαίδευσή του. Πολέμησε στη Μέση Ανατολή, με τη ΡΑΦ, και σε μία επιχειρησιακή πτήση έπεσε με το αεροπλάνο του στην έρημο, σε ναρκοπέδιο.
Ευτυχώς έσπασε το πόδι του, έτσι έμεινε εκεί μέχρι που για καλή του τύχη τον βρήκε μια αποστολή διάσωσης. Ήταν για καιρό αγνοούμενος, ανάμεσά στα ενθύμιά του από τον πόλεμο υπάρχουν μάλιστα τα τηλεγραφήματα της οικογένειάς του προς τον Ερυθρό Σταυρό, που τα έστελναν αναζητώντας κάποια πληροφορία.
Η ιστορία, που την πρωτοάκουσα πολλά χρόνια πριν, χαράχτηκε ανεξίτηλα στο μυαλό μου. Αναρωτιόμουν πώς ένιωθε ο εικοσάχρονος πιλότος μόνος, στην έρημο, σε μια τόσο τραγικά δύσκολη θέση. Και επειδή το θάρρος είναι ένα από τα θέματα που με απασχολούν πολύ, γεννήθηκε ο «Παππούς που δεν γνώρισα», ένα αλληγορικό παραμύθι που μιλά για το θάρρος, την ψυχική δύναμη, τον αλτρουϊσμό και, φυσικά, την οικογενειακή μνήμη και περηφάνεια.
Ως μια γυναίκα που έχει μελετήσει πολλή ιστορία και βλέποντας τον πόλεμο γύρω μας να χτυπά τα τύμπανά του, από τη Συρία και την Αρμενία, μέχρι το Αιγαίο, τι σε φοβίζει περισσότερο;
Φοβάμαι μήπως βρεθούν οι οικογένειές μας στη θέση των ανθρώπων που όταν διαβάζω τι τους συνέβη, στα βιβλία της ιστορίας, η καρδιά μου σφίγγεται από λύπη. Βέβαια δεν χρειάζεται να διαβάσεις ιστορία για να δεις θύματα πολέμου, αρκεί να κοιτάξεις γύρω σου. Πρέπει, ωστόσο, να ομολογήσω ότι η ενασχόληση με την ιστορία μού έχει προσφέρει μια ψύχραιμη ματιά στα ανθρώπινα. Ξέρω πως ο κανόνας στον πλανήτη, από την αυγή του χρόνου, είναι ο πόλεμος, οι συρράξεις, η ακατανόητη για το δικό μου μυαλό βία ενός ανθρώπινου πλάσματος προς ένα άλλο. Υπό αυτή την έννοια, είμαι προετοιμασμένη για όλα. Και κάτι ακόμα: δεν έχει νόημα να ανησυχείς για το μέλλον. Ζεις το σήμερα, όσο καλύτερα μπορείς για τον εαυτό σου, τον περίγυρό σου αλλά και για το κοινωνικό σύνολο και ελπίζεις πως αν παραστεί ανάγκη θα καταφέρεις να ανταπεξέλθεις στα δύσκολα και θα ενεργοποιηθεί η κοινωνική αλληλεγύη. Γιατί όπως λέει και ο καμηλιέρης, στον «Παππού που δεν γνώρισα»:
«Στην έρημο δεν έχει φίλους και εχθρούς.
Αν κάποιος χρειαστεί βοήθεια τη δίνεις.
Γιατί σήμερα είσαι εσύ, αύριο εγώ…»
Σ’ ευχαριστώ.
Εγώ ευχαριστώ!
