Ο Απόστολος Πάππος ανακρίνει τον Μάνο Κοντολέων με επτά λέξεις-προκλήσεις, συνεχίζοντας στο ELNIPLEX τη δυναμική ενότητα “Επτά λέξεις” όπου κορυφαίοι Έλληνες δημιουργοί αποτυπώνουν τη ζωή τους: Λογοτεχνία, Πίστη, Πολιτική, Εκπαίδευση, Αγώνας, Θάνατος, Έρωτας.
Ο Μάνος Κοντολέων “εξω-στρέφεται”, συλλογιέται και αναμετριέται με τις λέξεις και τις σκέψεις κοιτώντας πότε πίσω, πότε τώρα, πότε μπροστά, εγγράφοντας στο δικό μας σκληρό δίσκο ιδέες, διαψεύσεις και όνειρα που λάμπουν ακόμα.
Λογοτεχνία
Συνηθίζω να λέω πως γράφω επειδή ζω και ζω επειδή γράφω. Στα λόγια μου αυτά θα μπορούσα κάλλιστα να προσθέσω πως ζω γιατί διαβάζω και διαβάζω γιατί ζω.
Διαβάζω τα πάντα ή σχεδόν τα πάντα (όπως θα έλεγε κι ένας από τους πλέον αγαπητούς στο κοινό ήρωές μου, ο Εέ). Μα καίρια και μόνιμα και από τα παιδικά μου χρόνια μέχρι τώρα -και εύχομαι και ελπίζω μέχρι που θα κλείσω τα μάτια μου- διαβάζω και γράφω λογοτεχνία.
Ναι, τα λόγια που έχω βάλει την Κασσάνδρα να λέει –Έψαχνα πάντα τις λέξεις– στην ουσία είναι λόγια δικά μου.
Το πρώτο μου το κείμενο το έγραψα εκεί γύρω στα δεκατρία μου χρόνια, όταν συναντήθηκα με τον θάνατο. Το μικρό μου γατάκι πέθανε ξαφνικά και αυτό το γεγονός με έκανε να βρεθώ απέναντι στον προβληματισμό του τι μπορεί τάχα να σημαίνει θάνατος ενός πλάσματος που αγαπάς. Το αναγνωρίζω, βέβαια, πως ήμουνα ένα τυχερό παιδί -γνώρισα την απώλεια μέσα από τη σχέση με ένα ζώο. Αλλά ήταν μια απώλεια. Και τότε, την ίδια κιόλας μέρα κάτι με έσπρωξε να καταγράψω τα συναισθήματά μου και στη συνέχεια αυτό το μικρό κείμενο να το στείλω στο περιοδικό «Διάπλασις των Παίδων», στις σελίδες με τις συνεργασίες αναγνωστών, για να δημοσιευθεί.
Γιατί το έκανα αυτό; Τότε ήταν πράξη αυθόρμητη, τώρα μπορώ να την προσδιορίσω. Στην ουσία ήθελα να αμφισβητήσω την λήθη μέσα από την Τέχνη. Ένας από τους βασικούς λόγους για τους οποίους ένας άνθρωπος κάνει μια μορφή Τέχνης είναι και αυτός -η αθανασία των συναισθημάτων του.
Μα όπως συχνά συμβαίνει, η μια ανακάλυψη φέρνει μιαν άλλη. Κι όταν πια το κείμενο δημοσιεύτηκε και άρχισα να το περιφέρω καμαρώνοντας την επιτυχία μου, ξαφνικά -και πάλι ενστικτωδώς- ανακάλυψα και μια άλλη ανθρώπινη αδυναμία. Το να αποφύγεις εσένα να σε ξεχάσουν. Ο καλλιτέχνης μέσα από τα έργα του ζει πολύ περισσότερο απ΄ ότι ο ίδιος έχει ζήσει.
Γνώριζα και αγαπούσα τον Μαρκ Τουέιν, τον Αλέξανδρο Δουμά και τον Άντερσεν. Άρα… η λήθη του θανάτου δεν τους είχε σκεπάσει.
Και έτσι συνέχισα να γράφω -από εκείνα τα χρόνια μέχρι σήμερα. Πολύ δε γρήγορα ανακάλυψα όχι μόνο την ελπίδα της αθανασίας, αλλά και πως μέσα από τα κείμενα μου μπορούσα να επικοινωνώ με τους άλλους. Αλλά αν το ‘επικοινωνώ’ σημαίνει πως ανταλλάσσω απόψεις με άλλους, το ‘γράφω λογοτεχνία’ προσφέρει μια κάπως διαφορετική μορφή ανταλλαγής απόψεων. Στην περίπτωση αυτή ο συγγραφέας έχει το πάνω χέρι. Είναι ο μάγος που δημιουργεί ένα κόσμο ιδεών και συναισθημάτων, πλάθει χαρακτήρες, προξενεί εντάσεις.
Για ένα παιδί πρώτα, έφηβο κατόπιν και τώρα ενήλικο που όσο και να δείχνει πως είναι ένα έντονα κοινωνικό άτομο, αλλά στην ουσία παραμένει ένας εσωστρεφής και συχνά ανασφαλής χαρακτήρας, αυτή η δύναμη της μαγείας της αφήγησης μέσα από τις λέξεις είναι λογικό να έχει γίνει τρόπος και στάση ζωής.
Παράλληλα και αφού είμαι ακόμα στην λέξη ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ, θα ήθελα να τονίσω πως μέσα από τη λογοτεχνία των άλλων κυρίως και πρώτιστα, και δευτερευόντως από τη δική μου, γνώρισα ιδέες, πολιτικές θέσεις, και πολιτιστικές αξίες.
Λογοτεχνικό ον, λοιπόν, είμαι… Ναι, από τις λέξεις γεννήθηκα και με τη δική τους συντροφιά διαβαίνω τη ζωή μου.
Πίστη
Είμαι πιστό άτομο. Πιστό -προσέξτε- προς τον ίδιο μου τον εαυτό.
Θέλω να πω πως αν με ρωτήσετε αν πιστεύω στην ύπαρξη ενός Υπέρτατου Όντος, θα σας πω ότι δεν το πιστεύω. Αντίθετα πιστεύω στην ειλικρίνειά μου -ποτέ δεν έχω ξεγελάσει τον εαυτό μου.
Πιστεύω πως είμαι αδύναμος και φοβισμένος, μα και ονειροπόλος και ιδιότυπα απαισιόδοξος.
Δεν πιστεύω στο ‘για πάντα’, αλλά πιστεύω στην προσπάθειά αυτό το ‘για πάντα’ να μπορέσει κάποια στιγμή να γίνει αυτό που υπονοεί.
Δεν πιστεύω στην ανιδιοτέλεια. Ακόμα και η πλέον καλή και φιλεύσπλαχνος πράξη μας από μια εσωτερική ιδιοτέλεια πηγάζει -αυτή της αυτοϊκανοποίησης.
Πιστεύω ακόμα σε ιδέες που γεννούν ιδεολογίες. Πιστεύω στην με κάθε τρόπο και μέσο προσπάθεια υποστήριξης τους σε επίπεδο ιδεών. Όποτε οι ιδεολογίες εφαρμόστηκαν, πολύ γρήγορα καταρρακωθήκανε. Αυτές οι ιδέες εγώ που και πίστεψα και πιστεύω, μόλις εφαρμόστηκαν αμέσως και βιάσανε και βιαστήκανε, Αλλά εγώ πάντα οι ιδέες – μάνες τις πιστεύω. Με μια τέτοια πίστη, άλλωστε, η ανθρωπότητα έχει προχωρήσει.
Πιστεύω στην Τέχνη -όχι στον καλλιτέχνη. Πιστεύω στη Φύση κι αν δεν εμπιστεύομαι τον Άνθρωπο είναι γιατί πιστεύω πως εδώ και αιώνες κατάφερε να βλέπει τον εαυτό του όχι ως μέρος της Φύσης, αλλά ως δυνάστης της.
Πιστεύω στον Φόβο μου… Και λυπάμαι που τις Ελπίδες μου δεν μπορώ να τις πιστέψω…
Πολιτική
Κάποτε είχα ένα στενό, πολύ στενό φίλο. Κι όπως πολύ συχνά συμβαίνει ανάμεσα σε δυο στενούς φίλους είχαμε διαφορετικές απόψεις σε ουσιαστικές θέσεις και πρακτικές. Εκείνος διάβαζε με μανία πολιτικά κείμενα. Εγώ με την ίδια μανία διάβαζα λογοτεχνικά έργα.
Είχαμε, όμως, τις ίδιες πολιτικές πεποιθήσεις. Μα με άλλον τρόπο τις εκφράζαμε. Εκείνος με διάθεση ακτιβισμού, εγώ με ενδοσκόπηση.
Εκείνα, λοιπόν, τα χρόνια έτυχε να πιστεύαμε κι οι δυο στον ίδιο πολιτικό σχηματισμό. Πιστεύαμε πως αυτός θα ήταν που θα άλλαζε την πολιτική, κοινωνική και πολιτιστική ζωή της χώρας μας.
Κάπου εκείνη την περίοδο θα ερχότανε και η μέρα που θα γινόμουνα πατέρας. Και ως γνήσιος αρνητής κάθε μορφής φυλετικού ρατσισμού, δήλωσα χαριτολογώντας πως «Από τη μια θα κρατώ το μπιμπερό και από την άλλη το μυθιστόρημα». Και τότε ο φίλος γύρισε και μου είπε «Μα ως πότε πια θα διαβάζεις μυθιστορήματα;»
Πικράθηκα -τις πιο μεγάλες πίκρες στις δίνουν οι άνθρωποι που σε αγαπούν και εσύ τους αγαπάς.
Τελικά περάσανε τα χρόνια. Εκείνος ο πολιτικός σχηματισμός που ο φίλος μου του είχε αφιερώσει τη ζωή του, μας απογοήτευσε. Ευτυχώς -αν μια τέτοια εξέλιξη μπορεί έτσι να χαρακτηρισθεί- ο φίλος είχε ξαφνικά πεθάνει και δεν είδε τη διάψευση των οραμάτων του.
Εγώ έχω επιζήσει… και συνεχίζω να διαβάζω μυθιστορήματα και να αναζητώ να ανανεώνω την πολιτική μου σκέψη με αυτά.
Κι επειδή όπως είπα και πιο πριν ζω γιατί γράφω και γράφω γιατί ζω, μέσα στην καθημερινότητά μου από τη μια και μέσα στα όσα συμβαίνουν στα βιβλία μου από την άλλη, καταθέτω τις πολιτικές μου απόψεις και τις εφαρμόζω.
Για μένα, τελικά, δεν υπάρχει μη πολιτικό άτομο. Ο τρόπος που συμπεριφερόμαστε, που ερωτευόμαστε, που σκεφτόμαστε, που αντιμετωπίζουμε την χαρά και τη λύπη -τα πάντα είναι πράξεις πολιτικές. Πιο σωστά πράξεις ατομικής πολιτικής κουλτούρας.
Εκπαίδευση
Θα είμαι απόλυτα ειλικρινής. Ποτέ δεν μπορώ να καταλάβω γιατί με ρωτάνε για θέματα που αφορούν την εκπαίδευση. Συγγραφέας είμαι, όχι εκπαιδευτικός, μήτε καν παιδαγωγός με την στενή έννοια του όρου.
Συγγραφέας που ένα μεγάλο μέρος των έργων μου ανήκει σε ότι έχουμε μάθει να ονομάζουμε Λογοτεχνία για Παιδιά και Νέους. Αλλά αυτό δε σημαίνει πως μπορώ με επιστημονική επάρκεια να έχω άποψη για την εκπαιδευτική πολιτική.
Αντιθέτως έχω άποψη για την Παιδεία.
Με άλλα λόγια για το περιεχόμενο της Μόρφωσης και όχι για το πως αυτό θα εφαρμοστεί.
Για την ποιότητα της Μόρφωσης, λοιπόν, που προσφέρουμε στα παιδιά μας έχω να πω πως καθόλου ικανοποιημένος δεν είμαι. Και η μη ικανοποίησή μου δεν προέρχεται από το ότι υπάρχουν κακοί εκπαιδευτικοί ή έστω πως είναι λιγότεροι οι καλοί από τους κακούς. Όχι. Με το όλο σύστημα είμαι αντίθετος.
Είναι ένα σύστημα -εννοώ και πολιτικό και κοινωνικό και εκπαιδευτικό σύστημα- που δεν θέλει να δημιουργηθούν Πολίτες, αλλά Οπαδοί. Όχι ενεργά άτομα, αλλά παθητικοί καταναλωτές κάθε είδους -από τις Ιδέες και την Τέχνη μέχρι τα συναισθήματα και τα αγαθά.
Αυτό το σύστημα μπορείς να το δεις πως υλοποιείται σε κάθε τομέα της καθημερινότητας. Και επειδή είμαι συγγραφέας και ως συγγραφέα, και μάλιστα βιβλίων για παιδιά, με έχετε ρωτήσει, θα σας αναφέρω την υλοποίηση αυτής της παθητικής παιδείας στο χώρο του παιδικού βιβλίου -ολοένα και περισσότερα βιβλία για παιδιά κυκλοφορούν που έχουν λιγότερες σελίδες και περισσότερες εικόνες, ολοένα και περιορίζουν τη θεματική τους σε επίπεδο πληροφόρησης και όχι ανάλυσης. Λένε, για παράδειγμα, πως δεν θα πρέπει να είσαι βίαιος, αλλά δεν φωτίζουν τους λόγους που γεννάνε τη βία. Αν σε αυτή την τάση περαστικών και επιδερμικών ενημερώσεων προσθέσουμε και την παρουσία των τηλεοπτικών καναλιών, αλλά και πολλών ιστολογίων, τότε θα μπορέσετε να καταλάβετε γιατί δεν είμαι καθόλου ικανοποιημένος με το επίπεδο γενικής Παιδείας που θα διαμορφώσει τους αυριανούς συμπολίτες μας.
Αγώνας
Αγώνας! Όμορφη λέξη μα και πολλαπλά φορτισμένη.
Αγώνας για ελευθερία* αγώνας για δημοκρατία* αγώνας για τα δικαιώματα του ανθρώπου* αγώνας για την προστασία της Φύσης* αγώνας για την ισότητα και την ελευθερία επιλογής της ταυτότητας* αγώνας επιβίωσης* αγώνας για το μεγάλωμα των παιδιών* αγώνας για την ψυχική γαλήνη.
Μια σειρά αγώνων όλη η ζωή. Κι άλλοι από αυτούς απαιτούν συλλογικότητα, άλλοι είναι μονήρεις.
Εγώ, ως μέλος κάποιων ομάδων, ελάχιστα χρειάστηκε να αγωνιστώ. Ίσως και να υπήρξα κάπως διστακτικός… Δεν ρισκάρισα.
Σε καθαρά ατομικό, πάλι, επίπεδο… Δεν ξέρω αν ότι κατέχω το έχω μετά από αγώνες κι ότι -πάντα σε προσωπικό επίπεδο- έχω στερηθεί είναι γιατί δεν τόλμησα να το διεκδικήσω.
Μάλλον αυτό. Από πολύ νέος είχα σταθεί σε ένα στίχο του Ρίτσου: «Πίσω από των βιβλίων τα κάγκελα, φυλάκισα τα ρόδινα των ημερών μου πρόσωπα».
Πικρή η διαπίστωση του ποιητή. Το ίδιο πικρή και η δική μου.
Θάνατος
Η μόνη σταθερή γνώση των ανθρώπων είναι το δεδομένο του θανάτου τους.
Λένε πως μόνο ο άνθρωπος από όλα τα άλλα ζώα μπορεί και γελά, μπορεί και να κλαίει.
Κι αυτό γιατί είναι το μόνο πλάσμα στη Γη που γνωρίζει πως θα πεθάνει.
Ναι, το γνωρίζουμε από την εμβρυακή μας ακόμα περίοδο. Το γνωρίζουμε με την έννοια πως είναι μια δομική γνώση των κυττάρων μας.
Το γνωρίζουμε και το ξορκίζουμε… Προσπαθούμε τουλάχιστον. Και δεν θα είχα αντίρρηση να δεχτώ την άποψη πως όλος ο πολιτισμός μας έχει πάνω σε αυτό το ξόρκισμα χτιστεί. Και ασφαλώς η κάθε θρησκεία -από το φόβο του θανάτου έχει γεννηθεί. Μα και από την ανάγκη αμφισβήτησης της λήθης φτιάχνεται η Τέχνη.
«Δεν ελπίζω τίποτε, δεν φοβούμαι τίποτε, είμαι λέφτερος» -έχει γράψει ο Καζαντζάκης.
Θα ήθελα να μπορούσα να πείσω τον εαυτό μου να εφαρμόσει κάτι παρόμοιο.
Θα ήθελα… Μα από την άλλη σκέφτομαι πως η απόλυτη ελευθερία ίσως είναι κάτι το παγερό.
Μέσα από την ανασφάλεια μιας υπαρξιακής ‘δουλείας’ εκφράζουμε το πλέον ζεστά συναισθήματά μας.
Έρωτας
Νομίζω πως ο Έρωτας είναι ακριβώς το αντίθετο του Θανάτου.
Και λέγοντας Έρωτας εννοώ μια στάση ζωής, ένα τρόπο καθημερινής πρακτικής.
Ο καλός μου φίλος και σημαντικότατος συγγραφέας, ο Θανάσης Τριαρίδης, το έχει διατυπώσει πλέον τολμηρά: η γκάβλα είναι η κεντρική ανθρώπινη ορμή – θαρρώ πως δεν λέω και κάτι καινούριο. Αν θέλετε πείτε τη λαχτάρα, πείτε την πεθυμιά.
Εγώ ως άνθρωπος προσπάθησα και συνεχίζω να προσπαθώ να αφήνομαι στο τρέμουλο του Έρωτα. Άλλοτε το κατορθώνω, άλλοτε όχι.
Μα εγώ, πάλι, ως συγγραφέας, όμως, νομίζω πως το έχω απόλυτα ολοκληρώσει και το ολοκληρώνω. Όταν γράφω είμαι Ερωτευμένος -με τις λέξεις και τους ήρωές μου, με τις ιδέες μου και με τα πάθη μου. Συνεχώς με πεθυμιές και λαχτάρες.
Και ας τολμήσω να εξομολογηθώ κάτι -όταν είμαι σε φάση συγγραφής, αισθάνομαι αθάνατος. Ένας μικρός θεός είμαι, ένα πλάστης… Μπορεί να πεθάνει ένας θεός;
Και έτσι, για να ολοκληρώσω αυτήν την περιπλάνηση με τις επτά λέξεις που μου έχετε στείλει, ας επικαλεστώ τον Καρυωτάκη και ας παραφράσω ελαφρώς ένα δικό του στίχο: Κι ακόμη δεν κατάλαβα πως μπορεί να πεθαίνει ένα συγγραφέας που συνεχώς γράφει.
