Είναι πολύ δύσκολο να προλογίσεις μια δημιουργό σαν την Ίριδα Σαμαρτζή. Να γράψεις για τα ξεχωριστά, βραδυφλεγή σύμπαντα που έχει μορφοποιήσει όλα αυτά τα χρόνια στα βιβλία της, να τονίσεις την αγάπη της για την λεπτομέρεια, τον υπαινιγμό, το απλό και το απροσδόκητο, την φροντίδα της για την αισθητική συνόλων, μορφών και αντικειμένων, για την μάχη της με κάθε μικρή ψηφίδα που από το περιβάλλον της μπορεί να καθίσει στα σχέδιά της. Για την διαρκή της αμφιβολία όσων δημιουργεί. Και τι έχεις καταφέρει; Δεν έχει πει σχεδόν τίποτα.
Πάντα περιεκτική, πάντα στο στόχο, δίχως στρογγυλοποιήσεις και ακροβασίες, η Ίριδα Σαμαρτζή μας μίλησε για το βραβείο Χ. Κ. Άντερσεν, τους Έλληνες εικονογράφους, τη δύναμη της εικόνας και του κειμένου, την συμπλοκή τους, τον τρόπο που βλέπει τον κόσμο και την δική της δουλειά, τα παιδιά.
Ο λόγος σε εκείνη.
Συνέντευξη στους συντάκτες του ELNIPLEX
Ίριδα, καλώς ήρθες. Ξημέρωσε το διπλό είκοσι (2020), χρονιά που είσαι υποψήφια για το σπουδαίο βραβείο Χανς Κρίστιαν Άντερσεν. Τι σημαίνει αυτή η τιμή για εσένα;
Είναι σίγουρα μεγάλη χαρά, μεγάλη τιμή και κυρίως μεγάλη γιορτή, να σε επιλέγει το Ελληνικό τμήμα της IBBY, για να εκπροσωπήσεις τη χώρα. Διπλή χαρά να έχεις συνοδοιπόρο τη Μαρία Παπαγιάννη και τα υπέροχα κείμενά της. Αλλά είναι επίσης και μεγάλο άγχος. Όχι ως προς την έκβαση του αποτελέσματος γιατί είμαι προσγειωμένος άνθρωπος και οι ξένοι υποψήφιοι εικονογράφοι είναι εξαιρετικοί. Αλλά ως προς την προετοιμασία. Και κυρίως ως προς το ότι καλείσαι να βγεις από την κρυψώνα σου, που πιστέψτε με εμείς οι εικονογράφοι δεν το κάνουμε με ευκολία.
Πώς μεταφράζεται μια τέτοια υποψηφιότητα σε επίπεδο προετοιμασίας και εργασίας; Πώς καλείσαι να επικοινωνήσεις τη δουλειά σου;
Το πιο δύσκολο κομμάτι αυτής της διαδικασίας ήταν ο φάκελος που έπρεπε να ετοιμάσω, όπου ξαφνικά βρέθηκα να κάνω ανασκόπηση όλης της μέχρι σήμερα επαγγελματικής μου ζωής με τα σωστά και τα λάθη της.
Βιογραφικό, βιβλιογραφία, συνεντεύξεις, κριτικές, φωτογραφίες, ένα αναλυτικό κείμενο πάνω στη δουλειά μου από ένα πιο ειδικό μάτι (στη δική μου περίπτωση ήταν η Αγγελική Γιαννικοπούλου) και όλα αυτά μεταφρασμένα στα αγγλικά (από την αγαπημένη μου Tchoukie McCoy). Το αισθητικό πάντρεμα αυτού του ηλεκτρονικού φακέλου το ανέλαβα εγώ προφανώς. Αλλά εκτός από αυτά τα δύσκολα, υπήρχαν και οι στιγμές “πάρτι” όπως τις αποκαλώ εγώ, όπως οι επισκέψεις μου σε τρία Μεταπτυχιακά τμήματα σε Ελληνικά Πανεπιστήμια για να συνομιλήσω με φοιτητές, η απίστευτη εμπειρία (και ο πανικός) του να κάνεις εργαστήρι σε ενήλικες σε μια ανοιχτή αίθουσα που λεγόταν “Survival Corner” κατά τη διάρκεια της έκθεσης στη Μπολόνια, οι κάρτες που φτιάχναμε τα Χριστούγεννα και το Πάσχα με τη Μαρία για την ΙΒΒΥ ή ακόμα και η συμμετοχή μου στην επιτροπή των βραβείων του Ελληνικού Τμήματος της ΙΒΒΥ.
Δεν έχει κερδίσει ποτέ Έλληνας το βραβείο, είτε σε συγγραφή, είτε σε εικονογράφηση. Είναι συγκυριακό πιστεύεις ή δεν έχουμε τα επικοινωνιακά εργαλεία ή την ενίσχυση της οργανωμένης πολιτείας για τέτοιες υποψηφιότητες και νίκες;
Έχω την άποψη ότι και σε μια τρύπα να είσαι κλεισμένος και να δημιουργείς, αν αυτό που παράγεις αγγίζει κι άλλους, με κάποιον τρόπο θα φανεί. Πόσο μάλλον αυτήν την εποχή που μια γραμμή με στυλό να κάνεις, αμέσως βρίσκει το δρόμο της με τη βοήθεια των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Η δική μου εμπειρία και από τον Κύκλο Παιδικού Βιβλίου και από το Ίδρυμα Ελληνικού Πολιτισμού είναι η καλύτερη. Είδα ανθρώπους με τα όποια πενιχρά μέσα διέθεταν να καταβάλουν τεράστιες προσπάθειες για να με βοηθήσουν, να με εξυπηρετήσουν, να με προβάλουν όσο το δυνατόν καλύτερα. Δεν βρίσκω το λόγο λοιπόν να φορτωθούν οι υπόλοιποι τη δική μου “αποτυχία”.
Ίριδα, έχοντας διαβάσει πολλά ελληνικά και ξένα βιβλία για παιδιά, έχουμε την πεποίθηση ότι τουλάχιστον σε επίπεδο εικονογράφησης, όπου δεν εμπίπτει ο ανασχετικός παράγων «ελληνική γλώσσα», έχουμε κάποιους εκπροσώπους που τουλάχιστον δεν έχουν να ζηλέψουν τίποτα από διακεκριμένους δημιουργούς άλλων χωρών. Συμφωνείς καθόλου μαζί μας; Ποια είναι η άποψή σου για τους εντός συνόρων εικονογράφους;
Ναι, συμφωνώ απόλυτα. Έχουμε πολύ καλό δυναμικό και συνεχώς βγαίνουν κι άλλα ταλαντούχα παιδιά πολύ υποψιασμένα. Οι εκτός συνόρων εικονογράφοι κακά τα ψέματα έχουν ένα βαθμό ευκολίας. Έχουν σχολές εικονογράφησης, έχουν σεμινάρια που γίνονται συνέχεια από γνωστούς καταξιωμένους δημιουργούς, διοργανώνουν διαγωνισμούς, εκθέσεις, έχουν όλες τις μεγάλες εκδόσεις κοντά τους. Οπότε κατά κάποιον τρόπο εμείς καλούμαστε να αναμετρηθούμε με τα θηρία και να κάνουμε την υπερπροσπάθεια.
Μια εικόνα, χίλιες λέξεις. Μια λέξη…;
Μα θα είναι μια λέξη; Συνήθως δεν είναι μία λέξη. Είναι πολλές πολλές παραπάνω. Είμαι σίγουρη ότι πολύς κόσμος θεωρεί ότι ένα γνήσιο picture book δεν θέλει και πολύ κόπο να γραφτεί κι ότι δεν αποτελεί σπουδαίο συγγραφικό δείγμα.
Όλη η παιδεία μας στηρίζεται σε βαρύγδουπα μηνύματα, μακροσκελείς προτάσεις με ηθικά διδάγματα. Δεν είναι κακό να υπάρχει κι εκείνο το βιβλίο που κάνει ένα παιδί απλά να διασκεδάσει, όπως διασκεδάζει παίζοντας, που θέλει και την επόμενη μέρα και τη μεθεπόμενη να το ξαναδιαβάσει. Δεν ξέρω γιατί φορτώνουμε τόσο προβληματισμό στα παιδιά από την ηλικία των 5 ετών. Δεν ξέρω γιατί φτιάχνουμε βιβλία-εργαλεία μόνο για τους εκπαιδευτικούς.
Είναι σαν οι βιβλιοθήκες μας να είναι χωρισμένες στα δύο: στα μισά ράφια τα ελληνικά βιβλία που “τρέφουν το πνεύμα” και στα άλλα μισά-και παραπάνω- όλα τα ξένα μεταφρασμένα που θέλουμε οπωσδήποτε να έχουμε στην κατοχή μας γιατί λατρεύουμε να χαζεύουμε τα βράδια μαζί με τα παιδιά μας πριν κοιμηθούμε. Νομίζω ότι απλά όσοι καταπιάνονται με τη συγγραφή πρέπει να απενοχοποιηθούν, να χαλαρώσουν και να απολαύσουν τη συγγραφική διαδικασία. Και φυσικά χρειάζονται σοβαροί επιμελητές που να μη φοβούνται να τσεκουρώσουν, όπου αυτό απαιτείται.
Τι σου προκαλεί η θέα μιας όμορφα φτιαγμένης εικόνας σε κάποιο εικονογραφημένο βιβλίο;
Στην αρχή με μαγεύει. Έπειτα σκύβω να την παρατηρήσω, γιατί για μένα κάθε εικονογράφηση είναι ένα αίνιγμα προς επίλυση. Τι υλικά χρησιμοποίησε; Τι χαρτί είναι αυτό; Είναι φτιαγμένο στο χέρι ή στον υπολογιστή; Πώς είναι στημένα τα σαλόνια; Είναι μια διαδικασία αναζήτησης που γίνεται αυτόματα και την οποία δυστυχώς δεν μπορώ να αποφύγω κι ας μου κοστίζει σε απόλαυση.
Εργάζεσαι συγκεκριμένες ώρες ή όποτε έχεις «έμπνευση»;
Εργάζομαι όλες τις ώρες. Ακόμα και την ώρα που μαγειρεύω ή βγάζω το σκύλο μου βόλτα ή οδηγώ, πάλι εργάζομαι, γιατί κατεβάζω ιδέες. Το “όποτε έχεις έμπνευση” δεν ισχύει σε μένα. Είναι μεγάλη πολυτέλεια.
Παρακολουθώντας όλα αυτά τα χρόνια τη δουλειά σου, είδαμε μια ιδιαίτερη αγάπη για την λεπτομέρεια, για το παραμικρό σημείο που θα υπάρξει σε ένα σχέδιό σου. (Έχουμε δει καλά, άραγε;) Τι πιστεύεις γι’ αυτό;
Έχετε δει ολόσωστα. Φυσικά έχει να κάνει με τα δικά μου παιδικά αναγνωστικά ερεθίσματα αλλά εκτός αυτού, ναι, θεωρώ ότι και εδώ, η λεπτομέρεια κάνει τη διαφορά. Και το παιδί στέκεται στη λεπτομέρεια, την αναζητά. Επιπλέον θα σας δώσω ένα παράδειγμα: στην πραγματικότητα πότε γνωρίζεις καλύτερα έναν άνθρωπο; Όταν πας σπίτι του και δεις το χώρο του, το καταφύγιό του, όταν δεις με ποια χρώματα έχει βάψει τους τοίχους του, τι βιβλία έχει στη βιβλιοθήκη του, τι cd έχει, πόσο τακτικός είναι, αν έχει σκύλο ή γάτα κλπ. Άρα κι όταν πλάθω το προφίλ ενός χαρακτήρα σε ένα βιβλίο, μου φαίνεται αδιανόητο να μην ασχοληθώ με αυτό το κομμάτι. Ειδάλλως θα είναι ελλιπής σαν χαρακτήρας.
Θεωρώ ότι στις εικονογραφήσεις που υπάρχουν μόνο κοντινά πλάνα και δεν υπάρχει χώρος-χρόνος-πλαίσιο χάνεται όλη η μαγεία.
Πιστεύεις ότι η δουλειά σου εντάσσεται σε κάποιο ρεύμα ή αντλεί από περισσότερες επιρροές; Έχεις, αλήθεια, σκεφτεί πάνω σε αυτήν τη βάση;
Νομίζω ότι δεν ανήκω σε κάποιο ρεύμα. Κι αυτή η μη ένταξη σε ένα στυλ, με παίδευε για κάποια χρόνια και τσακωνόμουνα λίγο με το μέσα μου. Όμως πλέον έχω συμφιλιωθεί με αυτό για τον εξής λόγο: δεν μπορώ να αντιμετωπίσω ένα κείμενο με τον ίδιο τρόπο πάντα. Με οδηγεί εκείνο. Το κείμενο μου λέει πότε να πρωταγωνιστήσω και πότε να παίξω ένα δεύτερο ρόλο. Το κείμενο μου λέει ποιο μήνυμα πρέπει να αναδείξω. Κι αυτό οφείλω να το σεβαστώ κάθε φορά και να διαλέξω τα σωστά υλικά, τη σωστή παλέτα, τη σωστή τεχνοτροπία.
Έχει αλλάξει το στυλ σου όλα αυτά τα χρόνια που ασχολείσαι επαγγελματικά με την εικονογράφηση και πού εντοπίζεις κυρίως τις όποιες αλλαγές;
Ναι έχει αλλάξει. Νομίζω υπάρχει η Ίριδα πριν το βραβείο Compostella και η Ίριδα μετά. Αυτή η αίσθηση ελευθερίας που ένιωσα δουλεύοντας το “Ένα τελευταίο γράμμα” -πριν πάρει οποιαδήποτε διάκριση- με τις κατασκευές μου, τις φωτογραφήσεις μου, την απουσία εκδότη, deadline, ήταν μοναδική εμπειρία. Μετά το βραβείο, αποφάσισα πως θέλω να απολαμβάνω τη δουλειά μου ακόμα κι αν παίρνει πολύ καιρό να βγει προς τα έξω, ακόμα κι αν έχει οικονομικό αντίκτυπο στη ζωή μου μια τέτοια επιλογή.
Ποια άλλα αντικείμενα, εκτός από τα… playmobil σε έχουν επηρεάσει στο πώς βλέπεις τον κόσμο μέσα από τις εικονογραφήσεις, αλλά και τις άλλες εικαστικές σου δημιουργίες;
Είναι όλα αυτά που έχει καταγράψει ο εγκέφαλος σε ανύποπτο χρόνο. Είναι η πολυσυλλεκτική φυσιογνωμία του πατέρα μου που μάζευε τα πάντα και τα τακτοποιούσε με ιδιαίτερη προσήλωση, από βιβλία, κόμικ, δίσκους, μέχρι γραμματόσημα, αυτοκινητάκια, νομίσματα, σπιρτόκουτα κι ό,τι άλλο μπορείς να φανταστείς, μικρόβιο που το έχω κολλήσει κι εγώ σε μεγάλο βαθμό μόνο που εγώ συλλέγω πιο απλά καθημερινά πράγματα.
Είναι επίσης η ενασχόληση με τα παιδιά σε καθημερινή βάση. Είναι τα ταξίδια που έχω κάνει κι αυτά που θα κάνω. Είναι οι άνθρωποι γύρω μου που με εμπνέουν. Είναι η περιέργεια και η παρατηρητικότητα που δεν με αφήνουν σε ησυχία. Ίσως δεν είναι απτά αντικείμενα, αλλά είναι τα δικά μου “γνωστικά αντικείμενα” και τα δικά μου σημεία αναφοράς.
Ίριδα, για έναν εικονογράφο, που αναμφίβολα εξεγείρεται περισσότερο από τη γραμμή, το σχήμα, το χρώμα, την μορφή, το κείμενο τι σημασία έχει και πώς διεγείρει τη δική σου συμπεριφορά ως εικονογράφου;
Η αλήθεια είναι πως έχω εικονογραφήσει αρκετά βιβλία. Όταν λέω αρκετά βιβλία εννοώ αρκετούς κόσμους. Πλέον αυτό που αναζητώ στα κείμενα είναι να κάνω νέα ταξίδια, να πάω κάπου που δεν έχω ξαναπάει. Δεν είναι εύκολο να βρεθεί αυτό το νέο μέρος φυσικά. Όταν όμως ένα κείμενο έχει μια πρωτοτυπία ή έχει ένα βαθμό δυσκολίας ή ακόμα κι όταν είναι εξαιρετικά απλό αλλά ουσιαστικό, τότε έχει πολλές πιθανότητες να με “πάρει” μαζί του.
Τι πιστεύεις ότι κοιτάζουν τα παιδιά, στα 4, στα 6 τους, ως προς την εικονογράφηση; Τι είναι αυτό που τους κάνει ίσως εντύπωση στην Σαμαρτζή και όχι σε κάποια άλλη ενδεχομένως εικονογράφηση;
Γενικά θεωρώ ότι το εικονογραφημένο βιβλίο είναι ένα πλούσιο λεξιλόγιο για τα παιδιά αυτής της ηλικίας. Από τον κάθε εικονογράφο τα παιδιά έχουν διαφορετικές προσλαμβάνουσες.
Ειλικρινά δεν ξέρω αν υπάρχει κάτι συγκεκριμένο στις εικόνες μου που να εντυπωσιάζει τα παιδιά. Ξέρω όμως τι θα ήθελα εγώ να τα εντυπωσιάζει. Θα ήθελα να φτιάχνω κόσμους που τα παιδιά κοιτάζοντάς τους, να θέλουν να μπουν μέσα. Γίνεται αυτό; Αν γίνεται τότε είμαι σε καλό δρόμο.
Αν ήσουν εικονογραφημένο βιβλίο ποιον τίτλο θα είχες;
Μα νομίζω είμαι ήδη βιβλίο. Λέγομαι “Στα μαλλιά της Έλλης”. Αυτού του γνωστού Παπαθεοδούλου.
«Φέτος, ας τολμήσουμε να φτιάξουμε μια ιστορία που θα μας χωράει όλους», εύχεται στην κάρτα του ο Κύκλος Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου. Η παγκόσμια γλώσσα των εικόνων έχει τις απαντήσεις για να χωράνε όλα τα παιδιά σε μία ιστορία;
Νομίζω τις έχει. Η παγκόσμια γλώσσα των εικόνων έχει τεράστια δύναμη. Και μάλιστα αυτά που περνάνε στα ψιλά γράμματα όπως λέμε, δηλαδή στο φόντο μιας εικόνας.
Λεπτομέρειες και καταστάσεις που χωρίς διδακτισμό και μελοδραματισμό, δείχνουν την άλλη πραγματικότητα που οφείλουμε να γνωρίζουμε, να δεχόμαστε και να σεβόμαστε.
Είναι δεδομένο ότι ζούμε σε μία πολυπολιτισμική κοινωνία, ότι οι μορφές οικογένειας έχουν αλλάξει, ότι οι κοινωνικές συνθήκες είναι διαφορετικές για τον κάθε άνθρωπο, ότι η ταυτότητα ενός ανθρώπου δεν ορίζεται από τις σεξουαλικές του προτιμήσεις ή από τη θρησκεία του. Δεν γίνεται αυτές οι εικόνες να μην αποτυπώνονται εικονογραφικά σε ένα βιβλίο. Κι όταν ακόμα αποτυπώνονται δεν πρέπει να μοιάζουν με συνθήματα, με πανό που βροντοφωνάζουν. Οι εικόνες αυτές πρέπει να περνάνε σαν χαλί, από πίσω. Μόνο τότε νομίζω μπορούν να θεωρηθούν δεδομένη συνθήκη. Μόνο τότε θα γίνουν βίωμα και τρόπος ζωής. Και μόνο τότε θα υπάρξει αποδοχή και σεβασμός σε αυτό που θεωρεί η κοινωνία διαφορετικό.
