Η πρώτη επαφή όλων μας είναι τα λαϊκά παραμύθια, αυτή η μεγάλη πόρτα στη λαϊκή μας παράδοση. Αν, όμως, κοιτάξει κανείς λίγο καλύτερα μέσα σε αυτά, θα δει ότι οι ήρωες με αναπηρία είτε απουσιάζουν, είτε, όταν εμφανίζονται, αντιμετωπίζονται χλευαστικά, απαξιωτικά, καθώς για αιώνες τα άτομα με αναπηρία θεωρήθηκαν στην λαϊκή κουλτούρα, άτομα κατώτερα, διαβολικά, στην καλύτερη περίπτωση ειδικών δυνατοτήτων, αναγκών, απαιτήσεων. Αυτή η δαιμονοποίηση της εξωτερικής εμφάνισης των ανθρώπων, της παρεκκλίνουσας εμφάνισής τους από το αποδεκτό πρότυπο, οδήγησε στην απομόνωση, στην απουσία οποιασδήποτε πρωτοβουλίας βοήθειας, ένταξης, συμμετοχής τους στον οικογενειακό και κοινωνικό βίο. Μάλιστα συχνά ο σωματικά αποκλίνων ή ανάπηρος συχνά ήταν ο αρνητικός ήρωας μιας ιστορίας, κάποιος κουτοπόνηρος, τυχοδιώκτης ή χαμηλών ηθικών αξιών άνθρωπος.
Μα και πέρα από τα λαϊκά παραμύθια, τα πράγματα δεν ήταν και πολύ καλύτερα. Μόνο μετά τη δεκαετία του 60′ τα πράγματα άρχισαν -στο εξωτερικό ασφαλώς- να αλλάζουν κατεύθυνση, χάρη στις φωνές φωτισμένων δασκάλων που έφτασαν στα αυτιά μερίδας της κοινωνίας και των δημιουργών. Οι νέοι δημιουργοί που μπήκαν στο χώρο του παιδικού βιβλίου μετά το 1950-55 σε δυτική Ευρώπη, βόρεια Αμερική και Αυστραλία, παράγοντας συνολικά πιο προσεγμένα και πιο προοδευτικά βιβλία, άρχισαν να ρίχνουν κλεφτές ματιές στα άτομα με αναπηρία, άλλοτε τοποθετώντας τα στον κεντρικό άξονα μιας ιστορίας, άλλοτε στο περιθώριό της, αλλά σίγουρα αντιμετωπίζοντάς τα πια με μεγαλύτερο σεβασμό, προσοχή και προσεγγίσεις που έφευγαν από τις πεπαλαιωμένες αντιλήψεις του πρόσφατου παρελθόντος.
Η Αργυρώ γελάει, της Τζιν Γουίλλις, είναι ένα από τα σπουδαία βιβλία που υιοθέτησε, κατά τη γνώμη του γράφοντος, μια εξαίρετη οπτική. Η μικρή πρωταγωνίστρια, Αργυρώ, κάνει ακριβώς ό,τι κάνουν όλα τα παιδιά. Γελάει, σκαρφαλώνει, παίζει, θυμώνει. Μόνο στην τελευταία σελίδα αποκαλύπτεται ότι η Αργυρώ κάθεται σε ένα αναπηρικό αμαξίδιο, παρόλα αυτά σε όλες τις προηγούμενες σελίδες εμείς την ζήσαμε να κάνει τα πάντα, όπως όλοι οι υπόλοιποι. Στην Αργυρώ η αναπηρία δεν είναι διαφορά, δεν εμφανίζεται ως σημείο προσοχής και διαφοροποίησης συμπεριφοράς. Αυτή ακριβώς η υπογράμμιση της συγγραφέα στην μη διαφορετικότητα είναι που τοποθετεί την διαφορετικότητα στη σωστή της διάσταση. Μια πραγματική ευκαιρία αλληλεπίδρασης, μια ισοτιμία, μια αξεχώριστη προσωπικότητα.
Ο Ιησούς Μπετς, του Φρεντ Μπερνάρ (εκδόσεις Κάστωρ, 2004, σελ. 32) είναι ένα έξοχο δείγμα εικαστικής αρτιότητας και αφηγηματικής σκληρότητας. Είναι η ιστορία ενός παιδιού που γεννήθηκε χωρίς χέρια και πόδια. Γεννημένος παραμονή Χριστουγέννων και σαν άλλος Ιησούς, το χωρίς άκρα αγόρι υπομένει τον χλευασμό, την ειρωνεία και την περιφρόνηση της κοινωνίας έναντι ανθρώπων σαν κι αυτόν. Αυτή είναι η σκληρή ιστορία του, γραμμένη με γλώσσα αιχμηρή, δίχως γλυκάδες και ομορφάδες. Γιατί η ζωή ανθρώπων σαν τον Ιησού Μπετς είναι σκληρή, όχι γεμάτη λύσεις και happy end. Το βιβλίο τιμήθηκε με τα βραβεία Goncourt Jeunesse 2002, το Prix Baobab-Salon du Livre de Montreuil και το βραβείο της εφημερίδας «Le Monde» 2001.
Το εκπληκτικό Ο πόλεμος που έσωσε τη ζωή μου, της Κίμπερλι Μπρουμπέικερ Μπράντλει (εκδόσεις Παπαδόπουλος, 2017, σελ. 288) έχει ηρωίδα την 10χρονη Έιντα στο Λονδίνο στα πρόθυρα του πολέμου το 1939. Η Έιντα έχει στρεβλοποδία και ζει κλειδωμένη στο διαμέρισμα της μάνας της μαζί με τον εξάχρονο αδερφό της, τον Τζέιμι. Όμως, η Έιντα ήταν ήδη σε πόλεμο, με την μέγαιρα μητέρα της, δεν την τρόμαζε κανένας άλλος πόλεμος. Δύο μέρες πριν την έναρξη του πολέμου, η αγγλική κυβέρνηση αποφασίζει την μεταφορά παιδιών από τις μεγάλες πόλεις σε ανάδοχες οικογένειες στην επαρχία, ώστε να μην κινδυνέψουν. Η μέγαιρα μητέρα, ενώ θέλει πολύ να ξεφορτωθεί την Έιντα, της αρνείται. Η Έιντα όμως δε θα αφήσει την ευκαιρία και δραπετεύει για μια άλλη ζωή. Το βιβλίο υπερβαίνει τον σκληρό μανδύα της ιστορίας, αναδύοντας με δεξιοτεχνία υπεριστορικά στοιχεία και ζητήματα: φτώχεια, αναπηρία, στερεότυπα, μοίρα, προσωπική ευθύνη, περιθωριοποίηση, ενδοοικογενειακή βία, καταπίεση, ελευθερία.
Μην αμελήσετε να διαβάσετε το καινούριο στην ελληνική αγορά Ο αδερφός μου κυνηγάει δεινοσαύρους (χρυσή λίστα elniplex και αυτό), του Τζάκομο Ματσαριόλ όπου ένα αγόρι βλέπει ότι ο νέος, μικρός του αδερφός είναι τελικά ένα πλάσμα διαφορετικό από τους άλλους. Στην αρχή νομίζει ότι διαθέτει σούπερ δυνάμεις κι αυτό είναι τέλειο! Αλλά στο τέλος ανακαλύπτει και τη λέξη Down και ο ενθουσιασµός του µετατρέπεται σε άρνηση και η άρνηση σε ντροπή. Ο Τζο δεν είναι πια το αδερφάκι με τις ξεχωριστές δυνάμεις. Ξαφνικά έχει γίνει ένα εξωγήινος, κάποιος του οποίου η συμπεριφορά είναι αιτία να ντρέπεσαι, κάποιος αλλόκοτος άνθρωπος για τον οποίο πρέπει συνεχώς να δικαιολογείσαι. Ή ακόμα χειρότερα ένα πλάσμα αλλόκοτο το οποίο πρέπει να κρύβεις. Πολύ ιδιαίτερο βιβλίο.
Στην Ελλάδα το πράγμα άργησε να μπει στο δρόμο της εξέλιξης των επιστημονικών θεωριών αλλά και της ίδιας της ζωής. Καθηλωμένοι, για αιώνες καθ’ υπερβολή θα έλεγα, στο ιατρικό μοντέλο ερμηνείας της αναπηρίας, οι ήρωες και οι αναφορές σε βιβλία ήταν μάλλον κατώτερες των περιστάσεων. Το ιατρικό μοντέλο αντιλαμβανόταν την έννοια της αναπηρίας σαν διαφορετικότητα ως προς τη φυσική ομαλότητα, μια βιολογική κατάσταση που εμποδίζει τους ανθρώπους να έχουν ποιότητα ζωής, πλήθος επιλογών και συμμετοχή στις ομαδικές/κοινωνικές δραστηριότητες. Το πρόβλημα δηλαδή, κατά το ιατρικό μοντέλο, δεν ήταν στην κοινωνία και στο πως αντιμετωπίζει τα άτομα με αναπηρία αλλά μάλλον στα ίδια και την όποια νόσο τους. Ήταν διαφορετικοί και άρα τους δείχναμε. “Κόλαση είναι οι άλλοι” όπως είχε πει ο Σαρτρ.
Υπάρχει, ωστόσο, μόνο του, πρωτοπόρο και ξεχασμένο, εκείνο Το Γούτου Γουπατού, του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη (1899) με τα πολλαπλά επίπεδα ερμηνείας. Η Μαίρη Μπιρμπίλη είχε γράψει γι’ αυτό: “Η κλινική εικόνα του ήρωα , η προσέγγιση της αναπηρίας ως π ρ ο σ ω π ι κ ή τραγωδία , η κ ο ι ν ω ν ι κ ή διάσταση της αναπηρίας , αλλά και η φ ι λ ά ν θ ρ ω π η αντιμετώπισή της διαπλέκονται και εμφανίζονται στα διάφορα σημεία του κειμένου, εκπλήσσοντας ευχάριστα και προβληματίζοντας τον σύγχρονο αναγνώστη”.
Θα περάσουν 6-7 δεκαετίες τουλάχιστον για να ξανάρθει ο κόσμος των ατόμων με αναπηρία στα βιβλία για παιδιά και νέους, δειλά δειλά και όχι ιδιαίτερα πετυχημένα από την δεκαετία του 70′. Τα τελευταία χρόνια, ωστόσο, οι συγγραφείς το ψάχνουν πολύ περισσότερο το πράγμα, ενημερώνονται για την διαφορετικότητα, την επεξεργάζονται, αναζητούν τα πορίσματα της επιστήμης. Έτσι, τα βιβλία τους δεν εκτροχιάζονται σε ορολογίες, έννοιες και συμβάντα που είναι τουλάχιστον παρωχημένα. Ας δούμε μερικά καλοφτιαγμένα βιβλία του τελευταίου καιρού.
Το βραβευμένο Το αυγό, της Εύας Βακιρτζή (2014), με το εύρημα του αυγού που δηλώνει τη μειωμένη διάθεση για λεκτική και μη λεκτική επικοινωνία, φωτίζει τα παιδιά με αυτισμό. Ο μικρός ήρωας (Βίκτωρ) αντιλαμβάνεται και βιώνει τον εαυτό του αλλά και τον κόσμο με διαφορετικό τρόπο, κλεισμένος μέσα στο αυγό του. Το βιβλίο έχει μια πολύ σημαντική παράμετρο: είναι η δική μας συμπεριφορά στο παιδί με αυτισμό. Συνήθως απευθυνόμαστε στους γονείς, τους συνοδούς, τη δασκάλα ή το δάσκαλο και μιλάμε για το παιδί σαν μια σαπουνόφουσκα που έσκασε, σαν να μην υπάρχει, σαν να μην είναι εκεί, σαν να μην ακούει, σαν να μην καταλαβαίνει. Όμως καταλαβαίνει με τον δικό του τρόπο.
Η αναπηρία στην όραση εκπροσωπήθηκε ικανοποιητικά τα τελευταία χρόνια. Στο Φένια, η αγαπημένη των ήχων, της Γιώτας Αλεξάνδρου (Πατάκης, 2015, εικονογράφηση Έφη Λαδά), με το εξαιρετικό εύρημα του αφηγητή-αδερφού η συγγραφέας αποφεύγει την ηρωοποίηση της Φένιας, ενός κοριτσιού με αναπηρία όρασης, που ανακαλύπτει τη μαγεία των ήχων ως φορέων μηνυμάτων, των μυρωδιών, της αφής, ως ισόρροπων αισθήσεων. Η ανάπτυξη των υπόλοιπων αισθήσεων, η αξία των ήχων σε ένα άτομο με αναπηρία όρασης αλλά και ο καθοριστικός ρόλος της εκπαιδευτικού έναντι του χλευασμού και των εκφοβισμών έχουν πολύ μεγάλη αξία και στο εν λόγω βιβλίο και γενικά.
Στο Μια φλόγα στο σκοτάδι, της Μαρίας Ρουσάκη (εκδόσεις Κέδρος), η συγγραφέας μας γνωρίζει την αληθινή και συγκλονιστική ιστορία της Έλεν Κέλερ, η οποία μόλις στους 19 μήνες της ζωής της, χάνει την ακοή και την όρασή της. Η συνάντησή της με την επίμονη και αποφασισμένη 20χρονη δασκάλα Ανν Σάλιβαν είναι καθοριστική. Κόντρα στα δεδομένα, την άρνηση της Έλεν και των γονιών της, η Σάλιβαν καταφέρνει να δώσει στην Έλεν ελπίδα, χαρά και επικοινωνία, καθώς θα καταφέρει τελικά να γίνει η πρώτη τυφλή και κωφή που πήρε πτυχίο. Το μαγικό στοιχείο εδώ είναι η πίστη της “παράλληλης στήριξης” που δεν πιστεύει σε εύκολες συνταγές αλλά στην αλλαγή μέσα από δουλειά και επιμονή.
Στο πανέμορφο Η Βιολέτα και ο Ιππότης, της Αργυρώς Πιπίνη που εικονογράφησε η Έφη Λαδά, η Βιολέτα, που ήταν προορισμένη να ζήσει τρεις ζωές, γεννιέται στην τρίτη της ζωή τυφλή. Μόνο που αυτή η διαφορετικότητα, στον τόπο που ζούσε, θεωρούνταν χάρισμα σπουδαίο, αντί για απευκταίο!
Στο Οδός Αλκυόνης, της Βούλας Γιαγκάζογλου Παπούδα καταφέρνει να αποδώσει ένα θέμα χωρίς ίχνος διδακτισμού, αφήνοντάς μας αρχικά να μαντέψουμε τις δυσκολίες που συναντούν τα τυφλά άτομα στην καθημερινότητά τους και πόσο δύσκολο είναι να αισθανθούν την αποδοχή από τους άλλους και στη συνέχεια φανερώνοντας τα συναισθήματα που αναβλύζουν μέσα από την καρδιά τους καθώς δομούν μία φιλία.
Οι ήρωες με κώφωση δεν έχουν ιδιαίτερη εκπροσώπηση. Στο Φίλοι; Φως φανάρι, της Φραντζέσκας Αλεξοπούλου-Πετράκη (Βραβείο Πηνελόπης Μαξίμου στον Κύκλο 2005, Κρατικό βραβείο εικονογράφησης 2005 στην Μαρία Τζαμπούρα), η συχνά κακόκεφη Ισμήνη γνωρίζει ένα αγόρι το οποίο εκ του σύνεγγυς αποδεικνύεται ότι είναι κωφό. Πριν όμως το συναντήσει σε ένα μουσείο με μια τάξη κωφών και τη νοηματική τους γλώσσα, είχε προηγηθεί μια αξιομνημόνευτη μη λεκτική επικοινωνία μέσα από τα σχολικά τους λεωφορεία που φανέρωνε την αξία των νοημάτων, των νευμάτων, της φιλίας που μπορεί να γεννηθεί δίχως λόγια αλλά με λόγο.
Στο Το μυστικό τραγούδι της Μάτας της Ειρήνης Μάρρα, έχουμε επίσης ηρωίδα με κώφωση. Η Μάτα δείχνει προσαρμοσμένη στο περιβάλλον της, δέχεται την αγάπη των ανθρώπων της και μεγαλώνει φυσιολογικά, επικοινωνώντας με τη νοηματική. Με την εσωτερική της γλώσσα, κάποια στιγμή, καταφέρνει να δώσει ξανά ζωή σε ένα ξερό δεντράκι μιας γλάστρας, φανερώνοντας ενδεχομένως την πλούσια εσωτερική ζωή των ατόμων με αναπηρίες αλλά και μια παλαιότερη δοξασία που τα θέλει να φέρουν θεραπευτικές ή μεταφυσικές δυνάμεις.
Η μη λεκτική επικοινωνία είναι άκρως ενδεικτική της στάσης και των αντιλήψεών μας έναντι των ανθρώπων με αναπηρία. Πολλοί άνθρωποι μπαίνουν σε μια θέση οίκτου και λύπησης (“α, το καημένο”), άλλοι δείχνουν στα παιδιά τους ανθρώπους αναπήρους σαν κάτι εντελώς διαφορετικό και ασυνήθιστο συνοδεύοντας με αντίστοιχη βλεμματική επαφή, ενώ μια ομάδα ανθρώπων δείχνει υπερευαισθησία και υπερπροσφορά βοήθειας προς αυτά τα άτομα πιστεύοντας ότι έτσι δείχνουν την δική τους αποδοχή και ποιότητα πάνω στα ζητήματα ετερότητας. Τα οπτικά σήματα που στέλνουμε σε κάθε άνθρωπο είναι μια διαφορετική γλώσσα επικοινωνίας, η απτική επικοινωνία με αγγίγματα και χρήση των χεριών είναι επίσης αποκαλυπτική. Οι άνθρωποι με αναπηρίες τα αναπτύσσουν με μεγαλύτερη επάρκεια και ταχύτητα από τους υπόλοιπους. Και γνωρίζουν και την αξία αυτών των σημάτων.
Τα άταχτα πλοκάμια, της Λίλας Πατρόκλου (Καλειδοσκόπιο, 2008) στρέφουν το ενδιαφέρον στη σχέση μας με το σώμα μας και τη μάχη για την αποδοχή του διαφορετικού σε μια κοινωνία που παραπέμπει ασφαλώς στην ανθρώπινη. Είναι ο Λουκάς, το χταπόδι, και ο Πέτρος, το καλαμάρι με τα ανυπάκουα πλοκάμια τους που δημιουργούν φασαρίες και ζημιές και ο κόσμος του βυθού αναστατώνεται. Αυτή ακριβώς η αναστάτωση που δημιουργεί το διαφορετικό και η λύση που έρχεται από το φεγγάρι είναι το σημείο εστίασης του βιβλίου.
Στα Λυμένα κορδόνια, της Ιωάννας Φαββατά (Βραβείο Greek Ibby 2018 «Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου» σε πρωτοεμφανιζόμενο συγγραφέα βιβλίου για παιδιά) ταξιδεύουμε με τα καινούρια παπούτσια της Σοφίας που θα της φέρει η νονά της. Να έχουν κορδόνια είναι η λαχτάρα της. Μόνο αυτό ζητάει. Μόνο αυτό παρακαλάει. Και αφήνει το χρόνο να κυλά, όπως οι ρόδες του καροτσιού σε κίνηση. Μια εσωτερική ευχή και ένας συμβολισμός που γίνεται εμφανής στην τελευταία σελίδα του βιβλίου. Φτάνοντας στο σπίτι αντικρύζει το το κόκκινο κουτί των παπουτσιών. Η αγωνία της μεγαλώνει. Κλείνει τα μάτια, ανοίγει το κουτί. Έχουν κορδόνια! Ενθουσιασμένη, φοράει τα παπούτσια της. Το μαγικό της ταξίδι αρχίζει με τη βόλτα τους στο δάσος. Τα κορδόνια λύνονται, τα παπούτσια βγαίνουν από τα πόδια της… Το παιχνίδι ξεκινά!
Στον Ασφοντυλίτη, της Εύης Γεροκώστα (εκδόσεις Καλειδοσκόπιο), ήρωας είναι ο Μάνθος που έναν βαρύ χειμώνα αρρώστησε και σαν σηκώθηκε να περπατήσει τα πόδια του να ένιωθε πέτρινα κι αλύγιστα. Δυο εβδομάδες μετά γύρισε από τους γιατρούς πάνω σε καροτσάκι αναπηρικό. Κι από τη στεναχώρια πέθανε η μάνα του, λίγο μετά κι ο πατέρας του. Η αδερφή της μάνας του πρόσεχε πια τον αμίλητο και κλεισμένο στο σπίτι Μάνθο. Η αναπηρία ως πραγματικός πυροκροτητής που γεννά τέχνη και δημιουργία. Ζωγράφιζε και χάραζε πάνω στις πέτρες τα αγαπημένα του θέματα, όπως τους χορούς, τους μουσικούς, τα πανηγύρια.
Οι άνθρωποι με αναπηρία είναι κάτι που συχνά απασχολεί τα βιβλία της Λότης Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου οπως στο παραβολικό “Ένας μήνας σαν όλους τους άλλους (Ψυχογιός, 2008) όπου ο Φεβρουάριος περιθωριοποιείται όταν τα αδέρφια του παύουν να παίζουν μαζί του ή στο Αγάπη από σύννεφο (Πατάκης, 2018). Η συγγραφέας το είχε εκμυστηρευτεί στο book secret του elniplex: «Δύο από τα πολλά κοινωνικά προβλήματα που με απασχολούν – γι’ αυτό άλλωστε αποτελούν και τα κεντρικά θέματα μερικών από τα βιβλία μου – είναι το θέμα της προσφυγιάς και το θέμα των ανθρώπων με αναπηρία. Σκηνές καθημερινές και ακούσματα για βίαιους ξεριζωμούς από τη μια, και από την άλλη η απάνθρωπη συμπεριφορά ιδιαίτερα σε πρόσωπα με κινητικά προβλήματα, στάθηκαν το ερέθισμα για να γραφτεί αυτό το γλυκόπικρο παραμύθι. Όπου δυο πλάσματα διαφορετικά – το ένα με αέρινη ευκολία στην κίνηση και το άλλο πανέμορφο μα ριζωμένο στη γη – δένονται με πραγματική αγάπη, παρά τις διαφορές τους, και καταφέρνουν τελικά να ξεπεράσουν τα εμπόδια που θέτει ο περίγυρος. Αλλάζουν τόπο αθέλητα, αλλάζουν εμφάνιση, προσαρμόζονται σε νέο τρόπο ζωής, η αγάπη τους όμως μένει αναλλοίωτη. Και καρποφορεί!».
Στους Ονειροφύλακες (Κρατικό Βραβείο 2005, εκδόσεις Πατάκη, σελ. 184) της Αγγελικής Δαρλάση, η σωματική ετερότητα, φωτίζεται μέσα από ισχυρούς συμβολισμούς και παραλληλισμούς, ενώ η συγγραφέας δημιουργεί μερικές ισχυρές συνδέσεις με την πραγματικότητα, τα όνειρα ως κινητήριο δύναμη, το καθήκον, την αυταπάρνηση και τους φύλακες-άγγελούς μας. Στη χώρα των Ονειροφυλάκων γεννιέται ένα μικρό κοριτσάκι με μικρά και αδύναμα φτερά, η Έρση, ακριβώς τη στιγμή που σε κάποια άλλη χώρα γεννιόταν ο μικρός Αλή, ο προστατευόμενος της. Τα φτερά της ήταν τόσο μικρά κι αδύναμα. Πώς θ’ αντέξει το βάρος των ονείρων; Οι γονείς της όμως είχαν πίστη στο θεό και παρακαλούσαν μέρα νύχτα να γίνει ευτυχισμένη, γερή και δυνατή. Την αγαπούσαν τόσο πολύ και ήθελαν να καταφέρει να επιζήσει. Για κάποιο λόγο το μικρό αγόρι σταμάτησε να ονειρεύεται και έτσι η Έρση γεννήθηκε με τόσο μικρά φτερά. Άραγε θα μπορέσει να κάνει το αγόρι να ονειρεύεται ξανά και να φυλάξει τα όνειρα του;
Στο νεανικό (και όχι μόνο) Θα σε ξαναδώ, φιλαράκι μου, της Ελένης Δικαίου (Πατάκης, 1997, 192 σελ.), βλέπουμε μια εξαιρετική περίπτωση ιδρύματος για παιδιά με αναπηρίες, όπου ακόμα κι εκεί, κάποια παιδιά θεωρούνται “χαμένος χρόνος” υπό την έννοια της ματαιότητας οποιασδήποτε προσπάθειας. Ο λόγος της συγγραφέα είναι κοφτερός. Η ιστορία: Η Εύα, παιδοψυχολόγος ζει με το αγόρι της τον Θεόφιλο που τελειώνει το μεταπτυχιακό του στην πληροφορική. Όταν η Εύα κερδίζει μια θέση στις Γαλάζιες Πεταλούδες, νιώθει περήφανη! Πάνω στην κορφή του λόφου ο καθηγητής Βλασιάδης, πλατωνικός έρωτας των πρώιμων φοιτητικών της χρόνων, έχει στήσει ένα πραγματικό βασίλειο. Εκεί, τα διαφορετικά παιδιά έχουν ό,τι καλύτερο μπορεί να φανταστεί κανείς γι’ αυτά. Σύγχρονη περιποίηση και εκπαίδευση. Όταν η Εύα συναντά τη Μέλια, ένα παιδί της σιωπής, που θεωρείται από όλους χαμένη υπόθεση, όλα αλλάζουν. Η Εύα αποφασίζει να αλλάξει ό,τι μπορεί. Και τότε θα προκύψουν συγκρούσεις.
Το Με λένε Ελπίδα, της Ευδοκίας Σκορδαλά – Κακατσάκη (Άγκυρα, 2003) βλέπει τον συναισθηματικό κόσμο της μικρής ηρωίδας, την μοναξιά, την ερημιά, την δυστυχία που αισθάνεται. Είναι η Ελπίδα, ένα μικρό κορίτσι που ζει με τη μαμά και τη γιαγιά της σ’ ένα νησί, πιστεύει πως είναι το πιο δυστυχισμένο πλάσμα του κόσμου, αφού ζει καθηλωμένη σε μια αναπηρική πολυθρόνα. Κλαίει συχνά, αποκαρδιώνεται. Μια μέρα συναντά την Άχνα, μια μαθητευόμενη μαγισσούλα της φωτιάς που ζει στο τζάκι του σπιτιού της Ελπίδας και φροντίζει τα φλογολούλουδά του. Μια τρυφερή φιλία αναπτύσσεται μεταξύ τους. Η Ελπίδα μαθαίνει πολλά και σπουδαία πράγματα από την Άχνα. Μα πάνω απ’ όλα μαθαίνει να… θέλει!
Άτομα με αναπηρία. Σταδιακά βρίσκουμε δείγματα γραφής και στην Ελλάδα, στα βιβλία για παιδιά και νέους. Το σημαντικό είναι να δημιουργούνται καλά βιβλία που προάγουν την ετερότητα (διαφορετικότητα), όχι να θέτουμε ως αυτοσκοπό την ύπαρξη ενός αναπήρου ήρωα στο βιβλίο. Στο άρθρο της Ήρωες με αναπηρία στα παιδικά και εφηβικά βιβλία η Μαίρη Μπρμπίλη το είχε διατυπώσει, νομίζω, όπως πρέπει: “Θα πρέπει να υπάρχουν περισσότερα βιβλία με ήρωες με αναπηρία; Πιθανό… Το σίγουρο είναι ότι χρειαζόμαστε περισσότερα βιβλία που έχουν ολοκληρωμένους, διαφορετικούς χαρακτήρες και καλογραμμένες, ενδιαφέρουσες ιστορίες οι οποίες έχουν κάτι να πουν σε παιδιά και εφήβους. Η αποδοχή της ετερότητας όταν δεν γίνεται αυτοσκοπός θα αναδυθεί αβίαστα αφήνοντας τον αναγνώστη ελεύθερο σε ταυτίσει και συγκρούσεις οι οποίες θα τον βοηθήσουν να δομήσει το δικό του αξιακό σύστημα.Θα πρέπει να υπάρχουν περισσότερα βιβλία με ήρωες με αναπηρία; Πιθανό… Το σίγουρο είναι ότι χρειαζόμαστε περισσότερα βιβλία που έχουν ολοκληρωμένους, διαφορετικούς χαρακτήρες και καλογραμμένες, ενδιαφέρουσες ιστορίες οι οποίες έχουν κάτι να πουν σε παιδιά και εφήβους. Η αποδοχή της ετερότητας όταν δεν γίνεται αυτοσκοπός θα αναδυθεί αβίαστα αφήνοντας τον αναγνώστη ελεύθερο σε ταυτίσει και συγκρούσεις οι οποίες θα τον βοηθήσουν να δομήσει το δικό του αξιακό σύστημα.”
Ευθείες αναφορές, ήρωες με αναπηρία, έμμεσες νύξεις θα βρείτε ακόμα στα παρακάτω βιβλία:
Γάντι σε ξύλινο χέρι, του Μάνου Κοντολέων (Πατάκης, 1994 2008, σελ. 80)
Ποιο είναι το μυστικό του άντρα με το ξύλινο χέρι; Το κορίτσι που χάθηκε σε μια πυρκαγιά χάθηκε, άραγε, για πάντα; Γιατί, τάχα, ο γνωστός ποδοσφαιριστής δε χαίρεται με το θαυμασμό που του δείχνουν τα πιτσιρίκια της γειτονιάς; Το αγόρι με τις περίεργες συνήθειες και την παράξενη φωνή ποιος θα το περίμενε να είναι τόσο θαρραλέο; Πώς γίνεται και ένα αρνί καταφέρνει να αποφύγει τη σούβλα; Τι σχέση έχει ο βασιλιάς των Σαρακηνών μ’ ένα γκρίζο κεραμιδόγατο; Γιατί ο παππούς αγαπά τα μικρά ψαράκια; Και, τέλος, πώς γίνεται να υπάρχει ένας ιππότης στην εποχή μας; Ερωτήσεις που όλες τους έχουν τις απαντήσεις κρυμμένες μέσα σ’ αυτό το βιβλίο. Ένα τρυφερό, ευαίσθητο, μα και πρωτότυπο βιβλίο, που περιγράφει τον κόσμο μιας γειτονιάς της Αθήνας, κάποια χρόνια πριν. Οι αισθαντικές περιγραφές συνεταιρίζονται με πρωτοποριακές θέσεις. Το βιβλίο έτυχε τιμητικής διάκρισης από το ελληνικό τμήμα της ΙΒΒΥ.
Τα παιδιά των λουλουδιών, Jen Wojtowicz (εκδόσεις Επόμενος Σταθμός, 2007)
Στον μικρό Τριαντάφυλλο δεν έδινε κανείς σημασία στο σχολείο, ακόμα και η δασκάλα του, γιατί είχαν ακούσει ότι οι συγγενείς του ήταν παράξενοι. Όταν μια μέρα στο σχολείο έρχεται η Ανθή, ένα κορίτσι που το δεξί της πόδι ήταν μικρότερο από το αριστερό και η οικογένειά της είχε σχολή χορού, όλα αλλάζουν. Τα δύο παιδιά δείχνουν αμοιβαία συμπάθεια και ο Τριαντάφυλλος φτιάχνει για την Ανθή ένα ζευγάρι παπούτσια για να μπορέσουν να χορέψουν μαζί.
Ο Αυτός, του Πέτρου Πουλάκη (Κάστωρ 2006, Καλειδοσκόπιο 2014)
Ο Αυτός είναι ένα από τα 75 χελωνάκια που επωάσθηκαν σε κάποια παραλία ένα καλοκαίρι. Ένα χελωνάκι διαφορετικό από τα άλλα, που προσπαθεί να επιβιώσει από του γλάρους κι άλλους κινδύνους που παραμονεύουν. Ούτε η μαμά του όμως ούτε τ’ αδέλφια του ήταν περήφανα γι’ αυτόν. Ο Αυτός ήταν διαφορετικός και απρόβλεπτος. Έτρεχε όχι προς τη θάλασσα αλλά προς το βουνό. Συνήθως ήταν κλεισμένος μέσα στο καβούκι του, απομονωμένος από την ομάδα σαν να βρισκόταν στο δικό του κόσμο. Κανένας δεν μπορούσε να καταλάβει τι του συμβαίνει; Μετά από πολύ καιρό, η αδελφή του η Βαγιού ανακάλυψε το μυστικό που κρυβόταν μέσα στο καβούκι του, αφού το καβούκι του ήταν διάφανο. Μπορούσε να βλέπει και να παρακολουθεί τα πάντα, μόνο που τα έβλεπε όλα διαφορετικά. Γιατί το καβούκι του ήταν ένας τεράστιος μεγεθυντικός φακός. Από τότε, κανείς δεν ήθελε να τον αλλάξει, ούτε στενοχωριόταν για αυτόν. Αντίθετα, τους άρεσε που είχαν τον Αυτό στην δική τους οικογένεια.
Δυο παπούτσια με καρότσι, του Νικόλα Ανδρικόπουλου (Ελληνικά Γράμματα, 2007, σελ. 27)
Κοίτα πώς έρχονται καμιά φορά τα πράγματα. Ο κύριος Λάζαρος Εαυτούλης, ζει ευτυχισμένος στην Τιμενοιαζειεμένα. Μια μέρα, πηγαίνει για παπούτσια, παρκάρει παράνομα το αυτοκίνητό του μπροστά σε μια ράμπα, μπαίνει στο μαγαζί και καθώς βγαίνει, αρχίζει να πέφτει σε μια βαθιά τρύπα, και τελικά προσγειώνεται στο πιο παράξενο μέρος που είχε δει ποτέ! Στην «Τροχήλατη Δημοκρατία του Μπορώ»!
Ο Φοίβος… και ο άλλος Φοίβος, της Γλυκερίας Γκρέκου (Ελληνικά Γράμματα, 2004, σελ. 64)
Το θέμα του βιβλίου αφορά στην καθημερινότητα δύο παιδιών. Ενός “συνηθισμένου”, του Φοίβου, και ενός παιδιού με αναπηρία, του άλλου Φοίβου. Ο άλλος Φοίβος, με αναπηρία, γίνεται “άλλος” μέσα από τη δική του ιδιαιτερότητα, αλλά κυρίως μέσα από την εικόνα που έχουν οι άλλοι γι΄ αυτόν. Στις σελίδες του βιβλίου ο αναγνώστης ανακαλύπτει πως όλοι οι άνθρωποι έχουν τις ίδιες ανάγκες, νιώθουν τα ίδια συναισθήματα, έχουν τα ίδια δικαιώματα.
Θέλω μόνο να παίξω μαζί σου, του Μερκούριου Αυτζή (σύνδρομο Down)
Ο Μάνος με τα σκιστά μάτια και το πλακουτσό πρόσωπο είναι ένα αγόρι διαφορετικό από τ’ άλλα. Γι’ αυτό και τα παιδιά της γειτονιάς του δεν παίζουν μαζί του. Εκείνος, όμως, ξέρει να παίζει, ξέρει να μοιράζεται, μα πάνω απ’ όλα ξέρει ν’ αγαπά…
Τη νύχτα των θαυμάτων, της Αθηνάς Σταμάτη (Κάστωρ, 2006, σελ. 28)
Είναι μια νύχτα μαγική που συμβαίνουν απίστευτα πράγματα. Ακόμα και τα αγάλματα ζωντανεύουν! Αυτή τη νύχτα περίμενε ανυπόμονα η Ιουλία.
Ο Μαξ το ποντικάκι έχει γεννηθεί με το ένα πόδι του μεγαλύτερο από το άλλο. Γι’ αυτόν το λόγο πολλές φορές παραπατάει και πέφτει φαρδύς πλατύς κάτω. Αποφασίζει όμως να φύγει από τη φωλιά του για να γνωρίσει τον κόσμο, έχοντας πάντα στο μυαλό του τη συμβουλή της μαμάς του: «Να ακολουθείς πάντα τα όνειρά σου, Μαξ, και να μην ξεχνάς ποτέ πως είσαι ξεχωριστός». Ο Μαξ γίνεται φίλος με τον Φρέντυ το βατράχι, που δεν ακούει καθόλου καλά, αλλά χοροπηδάει τόσο ψηλά, που κανένας δεν τον φτάνει, και τη Μόλυ την τυφλοποντικίνα, που δεν βλέπει καθόλου καλά, αλλά έχει μια απίθανη όσφρηση. Κι οι τρεις μαζί συναντούν τον Τέρυ το σκαντζόχοιρο, που είναι τόσο ντροπαλός και φοβισμένος, που αρνείται να κουνηθεί από τη θέση του. Θα καταφέρουν άραγε οι τρεις φίλοι να βρουν το χάρισμα του σκαντζόχοιρου και να τον κάνουν φίλο τους; Ένα υπέροχο βιβλίο με τρυφερές εικόνες, που μιλάει για την ομαδικότητα και για τα θαύματα που μπορεί να κάνει κανείς όταν εργάζεται ομαδικά.
Μόζα, η γάτα- Η λευκή Μόλι (Κέδρος, 2005, σελ. 44)
Η Μόζα, η γάτα είναι υπαρκτή και αποτελεί την έμπνευση για τη σειρά αυτή, μια που γεννήθηκε τυφλή. Στις ιστορίες της, η Μόζα μιλάει με το δικό της μοναδικό τρόπο για τα άτομα που αντιμετωπίζουν προβλήματα όρασης, όπως κι αυτή, ακοής, κινητικά, συνδρόμου Down και εγκεφαλικής παράλυσης. Περιγράφει με έναν απλό και χαριτωμένο τρόπο τον τρόπο ζωής αυτών των ανθρώπων και τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν καθημερινά. Το κυριότερο όμως είναι ότι εξηγεί γιατί μπορεί να νιώθουμε αμηχανία και δισταγμό όταν βρισκόμαστε κοντά τους και μας ευαισθητοποιεί. Πρόκειται για μια σειρά που προσεγγίζει έξυπνα και διακριτικά ένα θέμα ταμπού της σημερινής κοινωνίας. Καμιά φορά είναι δύσκολο να βρούμε τις κατάλληλες λέξεις για να μιλήσουμε στα παιδιά για ένα τόσο ευαίσθητο θέμα. Η Μόζα, η γάτα αποτελεί ένα εύχρηστο εργαλείο στα χέρια δασκάλων και γονιών για να γνωρίσουν τα παιδιά τι πραγματικά συμβαίνει γύρω τους.
Ο Θωμάς, της Λίτσας Ψαραύτη (Άγκυρα, 2003, σελ. 40)
Ο Θωμάς είναι ένα παιδί με νοητική υστέρηση, όμως με τη βοήθεια των γονιών του και του ειδικού σχολείου που παρακολουθεί, καταφέρνει να αναπτύξει απίστευτες ικανότητες και να λάβει μέρος στους Ειδικούς Ολυμπιακούς Αγώνες. Όταν έρχεται η σειρά του ν’ αγωνιστεί, κάτι απρόσμενο θα συμβεί που θα φανερώσει την καλοσύνη και το μεγαλείο της ψυχής του…
Το γιγαντοδαχτυλάκι του Λέανδρου, της Βούλας Μάστορη (Μίνωας, 2004, σελ. 53)
Ο Λέανδρος ήταν πολύ, μα πολύ φρόνιμος. Φρόνιμος σαν μεγάλος. Δεν έσκουζε, δεν γκρίνιαζε, δεν πείσμωνε… Ούτε έκανε αταξίες ή σκανταλιές. Ήταν “παράδειγμα φρονιμάδας”! Μέχρι που το μικρό δαχτυλάκι του έπαθε… γιγάντωση! Ο Λέανδρος δεν έδωσε σημασία στο δαχτυλάκι του γίγας, μέχρι που άρχισε να του κάνει και σκανταλιές! Θα έχανε, λοιπόν, το καλό του όνομα από ένα… άτακτο γιγαντοδαχτυλάκι; Χμ, μήπως θα ήταν καλύτερα να του το κόψουν λιγάκι;
Αργυρώ, της Νίτσας Τζώρτζογλου (Κέδρος, 1986, σελ. 144)
Η Αργυρώ είναι μια νεαρή Ηπειρώτισσα που κάποιο ατύχημα της άφησε βαριά αναπηρία. Την ώρα που όλοι φοβόντουσαν πως δε θα τα βγάλει πέρα στη ζωή, αυτή, με το κουράγιο της, τη βοήθεια της λεβέντισσας μάνας της και μιας φωτισμένης δασκάλας, τα βγάζει πέρα παλικαρίσια. Καταφέρνει αυτό που και γερά κορίτσια δε θα το μπορούσαν.
Το βουνό των νάνων, της Ιωάννας Σταματοπούλου (σύνδρομο Down, εγκεφαλική παράλυση)
Στο “Βουνό των νάνων”, μαζί με τη Μόζα βρισκόμαστε στον κόσμο των ανθρώπων με σύνδρομο Down και εγκεφαλική παράλυση, όπου αναφέρεται ότι προσεγγίζεται η ουσιαστική έννοια της φράσης “άτομα με ειδικές ανάγκες και ικανότητες” (σημ.: η ορολογία αυτή δεν υφίσταται πλέον στην διεθνή επιστημονική κοινότητα) ενημερωνόμαστε για τις ιδιαιτερότητες των ατόμων αυτών, καταλαβαίνουμε γιατί νιώθουν αμήχανα κάποιοι άνθρωποι απέναντί τους και ευαισθητοποιούμαστε, τελικά, σε ένα δύσκολο κοινωνικό θέμα με χαριτωμένο τρόπο.
Το ποτάμι ζήλεψε, της Βούλας Μάστορη, (Ελληνικά Γράμματα, 1997, σελ. 238)
Η Χριστίνα ζήλευε το μεγάλο της αδερφό, αλλά δεν έφταιγε εκείνη γι’ αυτό. Και μετά ζήλευε το ίδιο -και πιο πολύ! -το μικρότερο αδερφό της. Αλλά πάλι δεν έφταιγε εκείνη. Μήπως έφταιγαν οι γονείς της; Μήπως ο ένας μετά τον άλλον οι αδερφοί της; Ή μήπως η μοίρα, που έπαιζε ένα άσχημο παιχνίδι στην οικογένειά της;
Τα παπουτσάκια που λένε παραμύθια, της Αγγελικής Βαρελά (Άγκυρα, 1998, 2015, σελ. 32)
Μα, είναι δυνατόν να μιλάνε τα παπουτσάκια; Και βέβαια είναι, όταν μάλιστα έχουν να διηγηθούν παραμύθια που δίνουν θάρρος και κουράγιο. Ο Ηλίας είναι ένα παιδί της χαράς που αντιμετωπίζει όμως ένα μεγάλο πρόβλημα. Μόνος του βρίσκει τρόπο να ξεπεράσει το βάσανό του και να κάνει όσο γίνεται πιο όμορφη τη ζωή του και τη ζωή των άλλων γύρω του.
Ύστερα από ένα μακρύ, σιωπηλό χειμώνα έφτασε η εποχή της μουσικής, η άνοιξη! Ο Ιγκόρ είναι κατενθουσιασμένος γιατί θα τραγουδήσει με τους φίλους του για πρώτη φορά. Όταν όμως ανοίγει το ράμφος του, τα άλλα πουλιά σκάνε στα γέλια. Είναι παράφωνος! Τι θα κάνει, θα εγκαταλείψει το όνειρό του;
Την ήρεμη ζωή εφτά παιδικών φίλων αναστατώνει η απόφαση του συλλόγου καθηγητών να αναθέσει σε τρεις από αυτούς να δίνουν τα μαθήματα σε ένα συμμαθητή τους που έχει μείνει καθηλωμένος σε αναπηρική πολυθρόνα ύστερα από ατύχημα με το μηχανάκι που οδηγούσε…
Ο Λίνο Λίνο Γκογκολίνο ήλιο δεν είχε δει ποτέ του, του Ανδρέα Καρακίτσιου (Διάπλαση, 2009, σελ.40)
Κι είχα μια αγωνία! Πώς να εξηγήσω στη μικρή Μαρία, στην Κρυσταλένα, στον Νίκο, στον Θανάση ότι ο μικρός Λίνο Λίνο Γκογκολίνο που δεν έβλεπε, ήταν απλά ένα πολύ γλυκό και τρυφερό αγοράκι; Πώς να τους πω ότι μια μέρα θα μπορούσε και να παίξει και να διασκεδάσει μαζί τους; Πώς να τους πω ότι θέλει να γίνει φιλαράκι με όλα τα παιδιά της τάξης. Πώς να τους εξηγήσω όλα αυτά χωρίς να τους παρακαλέσω να τον λυπηθούν;
Ουφ! ο Λίνο Λίνο Γκογκολίνο μ’ έβγαλε από τα μεγάλα αδιέξοδα! Ή μάλλον η μικρή ιστορία με ήρωα το Λίνο Λίνο Γκογκολίνο. Κι εμένα κι άλλους φίλους που είχαν παιδιά στην ίδια τάξη με το Λίνο Λίνο Γκογκολίνο.
Μαζί μας έκανε ουφ! δυο και τρεις φορές η δασκάλα η κυρία Άννα νόστιμη και γλυκιά σαν τη μπανάνα. Το διαβάσαμε εμείς οι γονείς στο σπίτι και τα παιδιά άκουγαν και ρωτούσαν. Καθώς ρωτούσαν, καταλάβαιναν πολύ περισσότερα…
Στο σχολείο η δασκάλα είχε πιο εύκολη δουλειά… Τα παιδιά τώρα πια ήξεραν… ήξεραν πως ο Λίνο Λίνο Γκογκολίνο έβλεπε τα χρώματα σαν αρώματα, τον ήλιο σαν το ζεστό χάδι της μανούλας… Και ότι μια μέρα θα τραγουδούσαν και θα παίζαν όλοι μαζί στην χορωδία του σχολείου.
