Η Άλκηστη Χαλικιά είναι συγγραφέας και εκπαιδευτικός. Με σπουδές Φιλοσοφίας στην Αθήνα, μετεκπαίδευση στη Μουσειολογία στο Essex και ενασχόληση στα πεδία της Αισθητικής Αγωγής, του θεατρικού παιχνιδιού, της Προφορικής Αφήγησης και της Ιστορίας της Τέχνης, ανέπτυξε ένα προσωπικό τρόπο διδασκαλίας με επίκεντρο τη βιωματική μάθηση. Από το 1996, σχεδιάζει και υλοποιεί εκπαιδευτικά προγράμματα για παιδιά σε μουσεία, μνημεία, βιβλιοθήκες, χώρους τέχνης και πολιτισμού και το 2011 ίδρυσε την ομάδα «Άκου- Κοίτα» με στόχο την ανάπτυξη της δημιουργικότητας των παιδιών μέσα από τις τέχνες.
Το 2003 έγραψε το πρώτο της παραμύθι «Κίου-Νίου, Μια ιστορία με πολλή φασαρία» και ακολούθησε μια σειρά βιβλίων τέχνης για παιδιά ανάμεσά τους και το βραβευμένο με το Κρατικό Βραβείο Βιβλίου Γνώσεων για παιδιά το 2011 «Στο πάρκο με τα ζώα». Έχει ακόμα γράψει τους στίχους στο μουσικό άλμπουμ «Τραγουδάκια Γάλακτος» σε μουσική Μέλπως Χαλκουτσάκη.
Στο τελευταίο της βιβλίο, «Το κουτί του Σιλάν», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ίκαρος, πραγματεύεται με το δικό της ιδιαίτερο τρόπο το θέμα της προσφυγιάς, διεγείροντας την ευαισθησία μας. Με αφετηρία αυτό, η Άλκηστη Χαλικιά μας μιλάει για τα παιδιά, το βιβλίο, την τέχνη, την εκπαίδευση… αλλά και το «κουτί της ψυχής» μας· τη δύναμή μας.
Συνέντευξη στην Ανέζα Κολόμβου.
Αγαπούσες τα βιβλία από παιδί; Υπήρχε κάποιο πρόσωπο στο οικογενειακό, φιλικό περιβάλλον που ήταν «βιβλιοφάγος» και σου διάβαζε ιστορίες;
Τα αγαπούσα αλλά όχι με την έννοια του βιβλιοφάγου. Η αλήθεια είναι ότι ούτε τώρα ανήκω σε αυτή την κατηγορία. Δεν μου αρέσει να “καταναλώνω” τα βιβλία. Θέλω να ζω για καιρό μαζί τους.
Ο πατέρας μου συνήθιζε να μας αφηγείται ιστορίες από τη ζωή του, τα δικά του παιδικά χρόνια στο νησί, τη Λευκάδα, τις αναμνήσεις του από την τους Ιταλούς όταν εκείνος ήταν παιδάκι, τα χρόνια του σχολείου. Ήθελα να ακούω αυτές τις ιστορίες ξανά και ξανά και τώρα που τις αφηγείται στα εγγόνια του, πάλι κάθομαι και τις ακούω!
Επίσης, στο σπίτι μας υπήρχαν αρκετά βιβλία ποίησης: Βαλαωρίτης, Σικελιανός, Καβάφης, Ελύτης στα οποία είχα μεγάλη αγάπη. Μόνη μου πήγαινα και τα έβγαζα από το ράφι και περνούσα ώρες μαζί τους, ιδίως εκείνα τα ατελείωτα μεσημέρια των παιδικών χρόνων. Ίσως γι’ αυτό σε όλη μου την παιδική κι εφηβική ηλικία έγραφα κυρίως ποιήματα και στίχους. Η ποίηση είναι η μεγάλη μου αγάπη.
Ποιο είναι το αγαπημένο σου βιβλίο, συγγραφέας; Ποιο παιδικό βιβλίο σε χαρακτηρίζει.
Αν είναι κάποιο βιβλίο που με συγκλόνισε κι ίσως με κινητοποίησε να γράψω για παιδιά είναι ο Μικρός Πρίγκιπας που το διάβασα ενήλικη.
“Δεν χρειάζονται πολλά αλλά καλά βιβλία”
Από τους στίχους στα «Τραγουδάκια γάλακτος», «Στο πάρκο με τα ζώα» και στο «Κουτί του Σιλάν». Μίλησε μας λίγο για αυτή την πορεία.
Η δημιουργικότητα δεν γνωρίζει όρια όπως όλοι ξέρουμε. Όταν ήμουν μικρή αγαπούσα πολύ τον χορό, χορογραφούσα συνέχεια τα κομμάτια που μου άρεσαν και θυμάμαι ότι όλη η τάξη συμμετείχε στις χορογραφίες που τις παρουσιάζαμε στην αυλή του σχολείου (και τα αγόρια!). Αν είχα μεγαλώσει σε άλλη χώρα μπορεί και να είχα ασχοληθεί με τη χορογραφία. Επίσης, πολλές φορές φαντάζομαι εικαστικές εγκαταστάσεις που θα ήθελα να κάνω, αν και δεν έχω τέτοιες ικανότητες. Θέλω να πω λοιπόν, ότι η καλλιτεχνική έκφραση μπορεί να πάρει πολλές μορφές, αρκεί να έχεις κάτι να πεις που να είναι αληθινό και σημαντικό για σένα. Η δική μου πορεία στη δημιουργία ήταν αποτέλεσμα τυχαίων συναντήσεων, ούτε τη φαντάστηκα έτσι ούτε την επιδίωξα, αλλά άδραξα, νομίζω, όλες τις ευκαιρίες που μου δόθηκαν.
Πώς μπορεί να αγαπήσει το βιβλίο ένα παιδί, που λόγω των οικονομικοκοινωνικών συνθηκών δεν έχει τη δυνατότητα να έρχεται σε καθημερινή επαφή με βιβλία;
Δεν χρειάζονται πολλά αλλά καλά βιβλία. Αυτά που θα αφήσουν ένα ισχυρό αποτύπωμα, θα έχουν ενδιαφέρον, θα είναι αστεία, ωραία να τα κοιτάς και να τα πιάνεις. Δεν πιστεύω καθόλου ότι η έλλειψη επαφής των παιδιών με το βιβλίο, έχει να κάνει με την κρίση. Είναι θέμα επιλογών των γονέων. Συνήθως, όταν οι γονείς διαβάζουν, διαβάζουν και τα παιδιά. Στα περισσότερα σχολεία δε, φροντίζουν οι εκπαιδευτικοί να δημιουργούν μέσα στην τάξη τους μια έστω μικρή δανειστική βιβλιοθήκη. Σε μια τάξη είκοσι παιδιών, αυτό σημαίνει ότι θα συγκεντρωθούν τουλάχιστον είκοσι βιβλία για να τα διαβάσει ένα παιδί στη διάρκεια της σχολικής χρονιάς.
Τι σε κινητοποίησε να γράψεις μια ιστορία με κεντρικό ήρωα ένα παιδί πρόσφυγα και το τι μπορεί να κουβαλάει μαζί του;
Με κινητοποίησε η… αδυναμία μου να συμμετάσχω πιο ενεργά στην ανακούφιση των προσφύγων. Ήθελα να είμαι εκεί που οι άνθρωποι είχαν ανάγκη από χέρια να τους τραβήξουν από το νερό, να τους ζεστάνουν, να τους ταΐσουν, να τους παρηγορήσουν. Ο Σιλάν έσωσε εμένα από τον εαυτό μου και τις ενοχές μου. Αποφάσισα ότι αφού δεν μπορώ να κάνω αυτό το βήμα και να πάω στα νησιά, πρέπει να βρω κάποιον άλλο τρόπο να συνεισφέρω.
Οι μικροί αναγνώστες του βιβλίου έρχονται σε επαφή με ένα από τα πλέον ευαίσθητα και καίρια για τον τόπο μας θέματα. Την προσφυγιά, τη μετανάστευση. Κάποια παιδιά μπορεί να έχουν και συμμαθητές σαν τον Σιλάν… για κάποια άλλα όμως ίσως να είναι έξω από τη δική τους πραγματικότητα. Τι γίνεται στη δεύτερη περίπτωση; Το βιβλίο μπορεί να παίξει κάποιο ρόλο; Ευαισθητοποιούνται;
Τα παιδιά παρακολουθούν με ενδιαφέρον την ιστορία του Σιλάν και συχνά θέλουν να μάθουν περισσότερα για εκείνον, την οικογένειά του, την περιπέτεια του ταξιδιού του. Συμπάσχουν στην προσπάθειά του να προφυλάξει το κουτί του. Το τέλος της ιστορίας τα μεταφέρει σε ένα ποιητικό επίπεδο που οι ερωτήσεις σταματούν και υπερισχύει το συναίσθημα. Υπήρξαν παρουσιάσεις σε σχολεία που μάλωναν για το ποιος θα πρωτοπάρει ένα χαμόγελο. Αυτό δείχνει κάτι νομίζω. Φυσικά, δεν είναι όλα τα παιδιά το ίδιο δεκτικά σε ένα νέο ερέθισμα, αλλά δεν χρειάζονται όλοι να ευαισθητοποιηθούν. Αρκούν λίγοι.
“Οι ιστορίες “δουλεύουν” μέσα στο μυαλό των παιδιών
χωρίς να χρειάζονται πολλές επεξηγήσεις”
Λέξεις που περιγράφουν τις ιδιαίτερες συνθήκες της ζωής του ήρωα, όπως «συσσίτιο» και «δομή φιλοξενίας» είναι ενταγμένες στη ροή της αφήγησης. Εσκεμμένα; Πόσο είναι εξοικειωμένα τα σημερινά παιδιά με αυτές; Πώς μπορούμε να τα κάνουμε να κατανοήσουν ότι το δικό τους δεδομένο δεν ισχύει για όλους;
Ναι, εσκεμμένα υπάρχουν αυτές οι λέξεις μέσα στο κείμενο. Δεν χρειάζεται να κάνουμε τίποτα παραπάνω για να νιώσουν τη διαφορά με τη δική τους πραγματικότητα από το να εξηγήσουμε τι σημαίνουν. Δεν χρειάζεται να υπερτονίσουμε τη δική τους ευνοϊκότερη θέση στο να επιλέγουν τι θα φάνε και πότε γιατί δεν θέλουμε να τα γεμίσουμε ενοχές.
Κάθε παιδί μπορεί να βρεθεί στη θέση του ήρωα; Τι συμβαίνει σήμερα;
Μπορούμε να κάνουμε ένα παιχνίδι στην τάξη όπου όποιος κρατάει το κουτί, είναι ο Σιλάν και να αξιοποιήσουμε αυτή την ευκαιρία για να μπει για λίγο κάθε παιδί στη θέση του ήρωα, να νιώσει την προσπάθεια του να επικοινωνήσει, να παίξει, να προφυλάξει το κουτί του από τους άλλους. Δεν χρειάζεται να μεταφέρουμε το ενδεχόμενο αυτό στην πραγματική ζωή των παιδιών και να τους δημιουργηθεί η ανασφάλεια ότι όλα όσα ξέρουν μπορεί να χαθούν και να αλλάξουν. Οι ιστορίες “δουλεύουν” μέσα στο μυαλό των παιδιών χωρίς να χρειάζονται πολλές επεξηγήσεις.
Ο Σιλάν κρατάει πάντα μαζί του το κουτί. Είναι πολύτιμο, δεν το αφήνει ούτε για να παίξει. Συνήθως τα παιδιά αφήνουν τα πάντα μπροστά στο παιχνίδι.Τι είναι αυτό που το κάνει τόσο σπουδαίο; Γιατί δεν θέλει να αποκαλύψει το περιεχόμενό του;
Σε αυτό το σημείο κρύβεται όλο το “ζουμί” της ιστορίας. Αυτό που περιέχει το κουτί είναι αυτό που του δίνει δύναμη να αντεπεξέλθει σε κάτι εξαιρετικά δύσκολο που του έχει τύχει. Είναι ό,τι πολυτιμότερο έχει: οι χαρούμενες στιγμές με τα αγαπημένα του πρόσωπα. Ο Σιλάν είναι μια ξεχωριστή περίπτωση παιδιού γιατί έχει επινοήσει μόνος του τον τρόπο να αντέξει τα δύσκολα, ζωγραφίζοντας τα χαμόγελα της οικογένειας του και των φίλων του. Η αγάπη των δικών του ανθρώπων είναι το σωσίβιο του. Δεν μπορεί όμως όλα αυτά να τα μοιραστεί με παιδιά που δεν γνωρίζει. Δεν μπορεί αμέσως να ανοίξει το κουτί της ψυχής του, πρέπει να προφυλάξει τον εαυτό του.
Τι συμβολίζουν τα χαμόγελα που αφήνει στους συμμαθητές του φεύγοντας;
Τους δείχνει πια εμπιστοσύνη. Είναι ευγνώμων για το διάστημα που πέρασε μαζί τους και τούς εμπιστεύεται πλέον ένα κομμάτι από την ψυχή του, χωρίς να αγωνιά αν θα τον κοροϊδέψει κάποιος. Άλλωστε, αυτό το “σωσίβιο ψυχής” που επινόησε, δεν το χρειάζεται πια γιατί γυρίζει πίσω στην οικογένειά του.
“Οι εκπαιδευτικοί είναι πλέον περισσότερο προετοιμασμένοι να αξιοποιήσουν τη διαφορετικότητα μέσα στην τάξη”
Οι στιγμές της χαράς είναι τόσο λίγες που χωράνε σε ένα κουτί; Μόνο για ένα παιδί που προέρχεται από εμπόλεμη περιοχή ή μήπως ισχύει γενικά;
Δεν είναι οι στιγμές χαράς που είναι λίγες, αλλά τα πολύτιμα πρόσωπα και η αγάπη τους που είναι το προστατευτικό μας δίχτυ.
Οι μεγάλοι έχουν τέτοια κουτιά;
Όλοι έχουμε φυλαχτά, κειμήλια, αναμνήσεις κάπου φυλαγμένες. Ένα χαρτάκι με ένα “σ’αγαπώ” δεν είναι ό,τι πολυτιμότερο μπορεί να έχει κανείς μέσα στο πορτοφόλι του;
Ο αυξημένος αριθμός των προσφυγόπουλων στις σχολικές τάξεις προκαλεί ενίοτε αμηχανία στους εκπαιδευτικούς, όσον αφορά την ένταξή τους και την περαιτέρω κοινωνικοποίησή τους, καθώς η λεκτική επικοινωνία θα είναι πολύ περιορισμένη. Ποιος είναι ο συνδετικός κρίκος μιας δημιουργικής αλληλεπίδρασης; Με ποιο τρόπο μπορεί η εκπαιδευτική διαδικασία να γίνει ωφέλιμη και εποικοδομητική;
Είναι σίγουρα μια μεγάλη πρόκληση για τους εκπαιδευτικούς αυτή η συνύπαρξη, η οποία όμως μπορεί να γίνει πολύτιμη για την ομάδα αν βρούμε το κλειδί να απελευθερώσουμε τις δημιουργικές δυνάμεις των παιδιών. Οι εκπαιδευτικοί είναι πλέον περισσότερο προετοιμασμένοι να αξιοποιήσουν τη διαφορετικότητα μέσα στην τάξη. Νομίζω η συμμετοχή σε παιχνίδια εμπιστοσύνης, έκφρασης κι ανταλλαγής πολιτισμικών χαρακτηριστικών είναι ο τρόπος για να ενωθεί μια ετερόκλητη ομάδα. Τα τραγούδια, οι ιστορίες, τα φαγητά, η ενδυμασία όλα μπορούν να αποτελέσουν ευκαιρία για μάθηση και παιχνίδι που θα περικλείει ένα προσφυγόπουλο αντί να το αποκλείει.
Ίδρυσες την ομάδα «Άκου-Κοίτα» με στόχο την εκπόνηση προγραμμάτων ανάπτυξης της δημιουργικότητας μέσα από τις τέχνες για σχολικές ομάδες. Ποια είναι η εμπειρία σου μέσα από αυτά τα προγράμματα;
Όλα τα παιδιά θέλουν και μπορούν να συμμετάσχουν σε δημιουργικά παιχνίδια. Συχνά, είναι περιορισμένος ο χρόνος που αφιερώνεται στην τέχνη μέσα στα σχολεία. Οι εκπαιδευτικοί έχουν μεγάλη αγωνία να είναι “διδακτικό” αυτό που κάνουν για να μπορούν να το υποστηρίξουν στους γονείς ή τον διευθυντή τους. Η τέχνη για την τέχνη δεν βρίσκει πολλούς υποστηρικτές ανάμεσα στους δασκάλους, ιδίως σε καιρό οικονομικής κρίσης. Τα παιδιά του νηπιαγωγείου, στα περισσότερα σχολεία, έχουν πολύ μεγαλύτερη διάδραση με την τέχνη από τα παιδιά του δημοτικού. Στα χρόνια της κρίσης, παρατηρώ ότι αντί να δίνουμε περισσότερο χώρο στα παιδιά να εκφράσουν τη δύσκολη συχνά οικογενειακή συνθήκη που βιώνουν, περιορίζουμε λόγω κόστους ή επιλογών τη συμμετοχή τους σε δημιουργικά προγράμματα.
“Είναι γιορτή να συναντάς ανθρώπους με τόσες διαφορετικές συνήθειες”
Ο Σιλάν διαρκώς ζωγραφίζει. «Παραλίγο να χάσει το συσσίτιό του…». Τι ρόλο παίζει η τέχνη στη ζωή ενός παιδιού κάτω από τέτοιες συνθήκες; Είναι εξίσου ζωτικής σημασίας γι’ αυτόν και γιατί;
Ναι, σίγουρα η τέχνη είναι ζωτικής σημασίας θέμα, ιδίως όταν η πραγματικότητα που βιώνουμε είναι δύσκολη. Είναι η βαλβίδα στην κατσαρόλα που αφήνει τον ατμό να βγαίνει κι αποφεύγουμε την έκρηξη. Όλες οι τέχνες μπορούν να αποτελέσουν πραγματική σανίδα σωτηρίας σε όλες τις ηλικίες του ανθρώπου. Όπως το έχει πει ο ποιητής “αν δεν στηρίξεις το ένα σου πόδι έξω από τη Γη, ποτέ σου δεν θα μπορέσεις να σταθείς πάνω της” (Ελύτης, Μαρία Νεφέλη).
Στη χώρα μας η τέχνη μάλλον δεν αποτελεί βασικό δομικό στοιχείο της εκπαιδευτικής διαδικασίας. Τι ρόλο θα μπορούσε να παίζει σε μια πολυπολιτισμική κοινωνία σαν τη δική μας; Πώς θεωρείς ότι θα μπορούσε να ενσωματωθεί και να επηρεάσει τη σχολική και κοινωνική πραγματικότητα;
Όπως είπα ήδη, η συνύπαρξη με άλλους πολιτισμούς μπορεί να είναι μια τεράστια ευκαιρία για να ανοίξουν οι ορίζοντες του μυαλού, για να ταξιδέψουμε με τη φαντασία μας, να μεγαλώσουμε τον κόσμο των παιδιών μας. Αν πρέπει να πω κάτι από την προσωπική μου εμπειρία, τα τέσσερα χρόνια σπουδών μου στην Αθήνα ήταν ελάχιστα σαν εμπειρία ζωής μπροστά στον ένα χρόνο σε ένα πολυπολιτισμικό περιβάλλον πανεπιστημίου που βρέθηκα μετά, στην Αγγλία. Είναι γιορτή να συναντάς ανθρώπους με τόσες διαφορετικές συνήθειες. Έχει τις δυσκολίες του, γιατί όλοι έχουμε κάποιες αντιστάσεις στο διαφορετικό, αλλά έχει κυρίως χαρά, αν είσαι ανοιχτός να δεχτείς το καινούργιο σαν δώρο που σου προσφέρεται.
Έχεις παρουσιάσει το βιβλίο σου σε παιδιά. Ποιες ήταν οι αντιδράσεις τους; Πώς ήταν αυτή η εμπειρία;
Κάθε παρουσίαση είναι μια άλλη εμπειρία. Απολαμβάνω ιδιαίτερα τις παρουσιάσεις σε σχολικές ομάδες γιατί μπορούν να γίνουν ωραίες συζητήσεις μετά. Είναι ενδιαφέρον ότι τα περισσότερα παιδιά του δημοτικού είναι ενήμερα για το ποιος είναι ο πόλεμος που διεξάγεται, σε ποια χώρα και τι θα πει “προσφυγόπουλο”. Τα παιδιά του νηπιαγωγείου δε, συνεισφέρουν με μεγάλη προθυμία ένα χάρτινο χαμόγελο στο κουτί “Συλλογής Χαμόγελων για Όσους Δεν Έχουν”.
Κλείνοντας, τι πιστεύεις είναι αυτό που κάνει τα παιδιά να κρατήσουν το χαμόγελο στα χείλη τους και να μην είναι χάρτινο, αλλά αληθινό;
Η αποδοχή!
Ευχαριστώ.
