Δε θα έλεγα πως η Υπόγεια Εκδρομή, το δέκατό της βιβλίο είναι το δέκα το καλό της. Δεν θα χωρούσε ένα τέτοιου τύπου ευφυολόγημα σε μια τέτοια συγγραφέα. Όχι μόνο γιατί όλα της τα βιβλία -πραγματικά όλα- είναι λεπτοδουλεμένα, υφασμένα με το πάθος για τη λέξη και το νόημα, αλλά γιατί ακριβώς θα αδικούσα τα προηγούμενα βιβλία μα και την αυθεντική σεμνότητα της δημιουργού.
Είναι όμως η Υπόγεια Εκδρομή που κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Καλειδοσκόπιο σε συνεργασία με την Σταθερές Συγκοινωνίες Α.Ε, μια έξοχη, άκρως πρωτότυπη ξενάγηση στον κόσμο της υπόγειας νεοελληνικής τέχνης με όχημα τις λέξεις και την λογοτεχνική ποιότητα μιας από τις πιο επιδέξιες συγγραφείς της χώρας.
Η πολυβραβευμένη, εκ Ρόδου και Νισύρου ορμώμενη, Χριστίνα Φραγκεσκάκη μιλά στο ELNIPLEX για το νέο της βιβλίο, την τέχνη που δεσπόζει στους σταθμούς του μετρό, τη δύναμη των βιβλίων και ασφαλώς τα παιδιά.
Συνέντευξη στον Απόστολο Πάππο
Το νέο σου βιβλίο, η Υπόγεια Εκδρομή, Χριστίνα, κινείται κάτω από την πόλη, στην υπόγεια, εικαστική πλευρά της Αθήνας. Γιατί αποφάσισες να γράψεις ένα βιβλίο με φόντο τα έργα τέχνης του Μετρό;
Η ιστορία ξεκίνησε από μια εικόνα. Οικεία και αναγνωρίσιμη. Αγαπημένη και καλά φυλαγμένη. Ένα παιδί διαβάζει το βιβλίο του σε μια σκιερή βεράντα. Είναι καλοκαίρι. Βοριαδάκι φυσά. Η εικόνα έφερε στη σκηνή μια λέξη, η λέξη μια ιστορία. Στις ιστορίες όλα μπορούν να συμβούν. Πράγματα ρεαλιστικά αλλά και υπερρεαλιστικά. Μπαίνεις μέσα, χάνεσαι. Λέξη και παιδί κάνουν μαζί μια υπόγεια, γεμάτη απρόοπτα, εκδρομή. Γιατί εξελίσσεται έτσι η ιστορία, δυσκολεύομαι να απαντήσω. Συνειδητές και ασυνείδητες διεργασίες. Το πιο προφανές όμως είναι αυτό: Αγαπώ την πόλη και τα τοπόσημά της, αγαπώ το μετρό. Η υπόγεια εκδρομή γεννιέται στο σημείο που συναντιέται η πόλη με το μετρό της.
Πιστεύεις ότι τα παιδιά σήμερα ενδιαφέρονται για την τέχνη; Ή για να είμαι πιο ακριβής στο σκεπτικό μου, τους δίνουμε αρκετά ερεθίσματα τέχνης από μικρή ηλικία ώστε να ενδιαφέρονται γι’ αυτήν;
Δεν έχω αρκετά και ασφαλή στοιχεία για να απαντήσω με σιγουριά στο αν τα παιδιά ενδιαφέρονται για την τέχνη, γνωρίζω όμως καλά πως τα λογοτεχνικά βιβλία για παιδιά, κυρίως αυτά που απευθύνονται σε μικρές ηλικίες, τα εικονοβιβλία, είναι τα περισσότερα υψηλής ποιότητας και υψηλής αισθητικής. Μερικά είναι αληθινά έργα τέχνης. Αποτελούν για το μικρό παιδί ένα καλό ξεκίνημα. Το παιδί-αναγνώστης εξοικειώνεται με την ομορφιά και την αυθεντικότητα της τέχνης και την αναζητά.
Οι χώροι πολιτισμού από την άλλη, τα μουσεία, οι γκαλερί, έχουν αυξηθεί, έχουν απλωθεί πέραν του κέντρου, μπολιάζοντας με τη δυναμική τους και περιοχές που μέχρι πριν από λίγο καιρό ήταν έξω από το καλλιτεχνικό παιχνίδι. Αρκετοί από αυτούς τους χώρους εκπονούν ελκυστικά προγράμματα τέχνης για παιδιά και νέους, γονείς και δάσκαλοι δε ανταποκρίνονται συχνά με ενθουσιασμό.
Εμπνευσμένοι δάσκαλοι οργανώνουν σε πολλά σχολεία καινοτόμα προγράμματα με κέντρο την τέχνη και παρακινούν τα παιδιά να συμμετάσχουν ανοίγοντάς τους έτσι δημιουργικά παράθυρα.
Το μετρό, η καθημερινότητά μας, δηλαδή, είναι μια σπουδαία υπόγεια γκαλερί με έργα κυρίως σύγχρονων δημιουργών. Αλλά και στον επίγειο δημόσιο χώρο δημιουργούνται σε πολλά σημεία τόποι αναφοράς με τα έργα τέχνης που εκτίθενται. Το θέμα είναι να μην περάσουν απαρατήρητα, αλλά ο περαστικός, ο περιπατητής, ο ταξιδευτής να γυρίσει να τα δει. Η τεχνολογία, με καλή χρήση, είναι αρωγός σε όλα αυτά.
Τα ερεθίσματα λοιπόν μπορεί και να είναι ικανοποιητικά, το να γεννηθεί όμως σταθερό ενδιαφέρον για την τέχνη, ίσως χρειάζεται και άλλα πράγματα που έχουν να κάνουν με το πολιτισμικό περιβάλλον του κάθε παιδιού αλλά και με τον καθημερινό πολιτισμό γύρω μας που αφορά κάθε έκφανση της ζωής.
Για τη συγγραφή ενός τέτοιου βιβλίου χρειάστηκε να περιδιαβείς η ίδια στους σταθμούς του μετρό και να συλλέξεις εικόνες και γνώσεις; Ήταν μια γοητευτική metropolitan underground εμπειρία σαν τη φύση του υπόγειου σιδηροδρόμου;
Όταν το κείμενό μου προχώρησε και άρχισε να εμφανίζεται η ιστορία, όταν η ίδια η ιστορία για τους δικούς της λόγους με οδήγησε σε τρεις εμβληματικούς κατά τη γνώμη μου σταθμούς, Δουκίσσης Πλακεντίας, Εθνική Άμυνα, Μέγαρο Μουσικής, και στα έργα τέχνης που φιλοξενούν, τότε άρχισα κι εγώ τα πήγαινε – έλα. Άλλο που δεν ήθελα δηλαδή. Αγαπώ, όπως έχω πει, το μετρό και οι υποχρεώσεις μου στο κέντρο, και όχι μόνο, της πόλης, μου δίνουν την ευκαιρία να ταξιδεύω μαζί του, να το απολαμβάνω ως μέσον μετακίνησης, αλλά και ως μέσον ρεμβασμού, παρατήρησης του ανθρώπινου τοπίου και της υπόγειας ζωής, ανάγνωσης, κυρίως ανάγνωσης. Θα το έχετε δει σίγουρα κι εσείς, το μετρό είναι και ένα λαϊκό αναγνωστήριο, θα μπορούσε να είναι δηλαδή. Υπάρχουν σίγουρα σαφή πλεονεκτήματα. Εκτός από τις αναπαυτικές, ιδανικές για ανάγνωση θέσεις, προσφέρει και τα γεμάτα καμπύλες, στοργικές γωνίες και μεταλλικές στήλες βαγόνια, έτσι ώστε ο αναγνώστης να μπορεί και όρθιος να απολαύσει την ανάγνωση. Το δρομολόγιο του ταξιδιώτη από την άλλη, αν σκεφτεί κανείς πως οι περισσότεροι μετακινούνται προκειμένου να φθάσουν στη δουλειά τους, διαρκεί έναν χρόνο υπολογίσιμο, η δε διπλο-καθημερινή και πενθήμερη εβδομαδιαίως διαδρομή, βοηθά έτσι ώστε, το βιβλίο που ξεκινά κανείς τη Δευτέρα το πρωί, να το ‘χει τελειώσει το βράδυ της Παρασκευής. Στα πήγαινε – έλα μου με το μετρό τα είδα και τα έζησα όλα αυτά και κάποιες φορές είχα την τύχη να παραστώ άθελά μου ανάμεσα σε παρέες νέων, χαρούμενων, όμορφων, πολύχρωμων νέων από όλο τον κόσμο, αεράκι ευτυχίας φυσούσε ανάμεσά τους, υπήρχε η αίσθηση μιας μικρής γιορτής. Ένα διαρκές ταξίδι λοιπόν, γεμάτο συμβάντα και εκπλήξεις αρκεί να ‘χεις μάτια να τις δεις. Νέοι, ηλικιωμένοι, γονείς με τα παιδιά τους, ποδηλάτες με τα ποδήλατά τους, πλάνητες, επαίτες, μουσικοί με κιθάρες και βιολιά, μαθητές με τους δασκάλους τους καμιά φορά, ερωτευμένοι, και λοιποί. Όλα αυτά με κάποιον τρόπο είναι μέσα στο βιβλίο ως στιγμιότυπα, ως λόγος, ως εικόνες. Εικόνες που με σύγχρονη και φρέσκια ματιά αποδίδει η Ευαγγελία Γουτιάνου, επεκτείνοντας ταυτόχρονα την ιστορία με τη δική της παράλληλη εικαστική αφήγηση.
Αυτή η μαγική λέξη, το «Έλα», που ποιητές του έδωσαν μεγάλη θέση στις σελίδες τους (Ελύτης, Λουντέμης, Καρθαίου, νανουριστές), τι θέση έχει στην Υπόγεια Εκδρομή της Νεφέλης;
Πράγματι η λέξη «Έλα» έχει σημαντική θέση στην ποιητική πολλών δημιουργών, τη συναντούμε ακόμα σε τραγούδια για παιδιά και όχι μόνο, σε νανουρίσματα, σε ταχταρίσματα, αλλά είναι και μια απολύτως καθημερινή, φιλική και οικεία λέξη. Όταν έγραφα την ιστορία σκεφτόμουν το βιβλίο με τον τίτλο «Έλα» του Αλέξη Κυριτσόπουλου, το πρώτο ίσως βιβλίο, που εκδόθηκε στην Ελλάδα, χωρίς λόγια. Μόνο το «Έλα» υπάρχει εκεί, πολυζωγραφισμένο, μόνο μια λέξη με όλες τις συνδηλώσεις της.
Το «Έλα», λοιπόν, που μου αρέσει ως σήμα αλλά και ως σημαινόμενο, είναι εδώ μια λέξη-κλειδί που βοηθά στην εξέλιξη της ιστορίας, μια λέξη –πρόσκληση, το alter ego, θα έλεγα, της μικρής Νεφέλης. Μαζί του φεύγει για πρώτη φορά από το σπίτι, καταδύεται στην υπόγεια ζωή, στον εαυτό της, βλέπει, ακούει, χαίρεται, φοβάται, γνωρίζει, αγγίζει, τραγουδά, κοιμάται και όταν γυρίσει στο σπίτι της, έχοντας κάνει αυτή τη διαδρομή, δεν είναι η ίδια. Έχει φέρει μαζί της ό,τι μάζεψε στον δρόμο, εύχυμους καρπούς, τα πεντανόστιμα φρούτα του δάσους.
Η Νεφέλη, το κορίτσι της ιστορίας, τι εκπροσωπεί; Είναι το παιδί που θέλει να ανακαλύψει τον κόσμο, που προσδοκά από τον κόσμο να του αποκαλυφθεί;
Η Νεφέλη ακολουθώντας την λέξη – κάλεσμα επισκέπτεται και γνωρίζει τρεις σταθμούς του μετρό. Βλέπει από κοντά τα έργα τέχνης που φιλοξενούν, το «Μετρώ» του Κώστα Βαρώτσου, το «Υπόγειο Πάρκο» του Κώστα Τσόκλη, το έργο «Μπαμπουζίνα» του Πάνου Φειδάκη. Αναρωτιέται, στοχάζεται, συνομιλεί μ’ αυτά και πάνω απ’ όλα παίζει μαζί τους. Τα πλησιάζει και με τον δικό της τρόπο τα οικειοποιείται. Με την εκστατική παιδική της ματιά αντικρίζει τον Γαλαξία, μετρά τα αστέρια του και κάνει μια ευχή όταν ένα πεφταστέρι σχίζει τον ουρανό. Μπαίνει στο υπόγειο πάρκο και προχωρά μέχρι που αυτό γίνεται δάσος πυκνό με ρυάκια και ποτάμια, άγρια πουλιά, ελάφια, φρούτα και καρπούς, δέντρα ψηλά. Λίγο αργότερα, στην επόμενη στάση, ένας σπουδαίος μαέστρος υποδέχεται τη Νεφέλη και την ξεναγεί εκεί όπου το σκαλισμένο στον τοίχο πεντάγραμμο έχει για νότες μελωδικά πουλιά και η Μαρία Κάλλας τραγουδά την Μαντάμ Μπατερφλάι για να γίνει ολόκληρος ο σταθμός μια μουσική σκηνή που θα πάρουν μέρος εκτός από τους μουσικούς, οι περαστικοί, πουλιά και πεταλούδες, οι ταξιδιώτες του μετρό αλλά και οι ταξιδευτές στις σελίδες του βιβλίου, οι αναγνώστες. Η Νεφέλη γνωρίζοντας ένα μέρος της υπόγειας ζωής και αντιμετωπίζοντας με θάρρος και κέφι τις προκλήσεις που της επιφυλάσσει η εκδρομή της, γυρίζει στο σπίτι μεγαλωμένη, κουβαλώντας ό,τι πολύτιμο βρήκε στον δρόμο της.
Η Καλλιόπη Κύρδη πώς επιβιβάστηκε και ταξίδεψε στο όλο εγχείρημα;
Η Καλλιόπη Κύρδη, λογοτέχνις, εκπαιδευτικός με μεγάλη παιδεία, έργο, και ειδικό ενδιαφέρον για την τέχνη, σχεδιάζει την εικαστική γεωγραφία 19 σταθμών και κάτω από τον τίτλο «Στάσεις για δράση» που αποτελεί και το Β’ μέρος του βιβλίου, προτείνει παιχνίδια και δράσεις, δημιουργώντας ένα εύφορο περιβάλλον αλληλεπίδρασης των παιδιών, και όχι μόνο, με έργα τέχνης που φιλοξενούνται στους 19 σταθμούς. Έργα του Μόραλη, του Φασιανού, της Χρύσας, της Ζούνη, του Μυταρά, του Αντωνάκου, του Κεσσανλή, του Κατζουράκη, του Θόδωρου, του Ζογγολόπουλου και άλλων σπουδαίων δημιουργών γίνονται για τα παιδιά τόποι παρατήρησης, παιχνιδιού και μέσω αυτού, γνώσης. Εδώ, στο δεύτερο μέρος του βιβλίου, ο μικρός Στέργιος είναι αυτός που μοιράζεται μαζί μας το κέφι, τις σκέψεις και τις απορίες του. Η Καλλιόπη Κύρδη προσκλήθηκε από τις εκδότριες Αλέξα Αποστολάκη και Ελένη Σταμπόγλη για να συμμετάσχει με τον δικό της τρόπο στη δημιουργία αυτού του βιβλίου.
Πιστεύεις ότι αυτό το διπλό βιβλίο, μια καθαρή λογοτεχνική ιστορία από τη μία και ένα όμορφο πλαίσιο δραστηριοτήτων και επέκτασης από την άλλη, μπορεί να εμπνεύσει μαθητές και σχολεία για υπόγειες εκδρομές/επισκέψεις σε σταθμούς του μετρό;
Το βιβλίο απευθύνεται σε παιδιά αλλά και στους γονείς τους, σε μαθητές αλλά και στους δασκάλους τους, σε όλους. Πιστεύω πως μπορεί να κινητοποιήσει δράσεις φιλαναγνωσίας, δράσεις τέχνης, υπόγειες εκδρομές. Το κείμενο που είναι γεμάτο στίχους και τραγούδια, προσφέρεται για να γίνει μουσική παράσταση για παιδιά και όχι μόνο. Οι σταθμοί του μετρό μπορούν να γίνουν σκηνές για να φιλοξενήσουν την δραματοποίησή του με κάθε τρόπο.
Πόσοι επιβάτες του μετρό πιστεύεις ότι έχουν κάνει αυτήν την εικαστική βόλτα κάτω από την πόλη;
Δεν το γνωρίζω αυτό, με ευχαριστεί όμως πολύ που αρκετοί αναγνώστες μού γράφουν πως με την ευκαιρία της ανάγνωσής του επιθυμούν να κάνουν την προτεινόμενη εικαστική βόλτα με τα παιδιά τους. Άλλοι πάλι, μου λένε, πως στάθηκαν για να δουν αυτό που χρόνια τώρα προσπερνούσαν. Τι άλλο θέλω;
Βιβλία σαν το δικό σου μπορούν να αναδείξουν αυτόν τον αισθητικό πλούτο που γεννήθηκε με το μετρό; Έχει τη δύναμη το βιβλίο, ειδικότερα στις μικρές ηλικίες, να κάνει κάτι τέτοιο ή τα παιδιά εξαρτώνται ούτως ή άλλως από τις διαθέσεις των συνοδών τους;
Μακάρι η «Υπόγεια εκδρομή» να συμβάλει έστω και λίγο στο να ανακαλύψει ο αναγνώστης της την «κρυμμένη» πόλη κάτω από την πόλη που είναι γεμάτη ζωή και γεμάτη τέχνη. Ναι, πιστεύω ότι ένα βιβλίο μπορεί να βοηθήσει προς αυτή την κατεύθυνση.
Σ’ ευχαριστώ, Χριστίνα. Καλοτάξιδη η Υπόγεια Εκδρομή. Ετοιμάζεις κάποιο άλλο βιβλίο;
Σ’ ευχαριστώ κι εγώ Απόστολε για τις ευθύβολες ερωτήσεις, για τις ευχές σου. Ναι, γράφω από καιρό το επόμενο βιβλίο μου και διορθώνω παλιότερα κείμενα που δεν έχω ακόμα αποχωριστεί.
Και όλη η παρουσίαση του ELNIPLEX στον παρακάτω σύνδεσμο
https://www.elniplex.com/%cf%85%cf%80%cf%8c%ce%b3%ce%b5%ce%b9%ce%b1-%ce%b5%ce%ba%ce%b4%cf%81%ce%bf%ce%bc%ce%ae-%cf%87%cf%81%ce%b9%cf%83%cf%84%ce%af%ce%bd%ce%b1-%cf%86%cf%81%ce%b1%ce%b3%ce%ba%ce%b5%cf%83%ce%ba%ce%ac%ce%ba%ce%b7/
