Ο Αρλεκίνος! Ο περίφημος καλλιτέχνης, ο υπηρέτης της ιταλικής Commedia dell’ Arte, ο “μικρός διάβολος” όπως σημαίνει το όνομά του, ο μοναχικός ήρωας με το χαρακτηριστικό καρό κοστούμι. Ο χρωματιστός αέρας που περιβάλλει το διάβα του.
Η μάσκα του Αρλεκίνου περιβάλλεται από μυστήριο. Αναφορές κάνουν λόγο για ανακάλυψη του ίδιου του Μιχαήλ Άγγελου ο οποίος την σχεδίασε εμπνεόμενος από τη μάσκα των αρχαίων σατύρων. Η μάσκα του Αρλεκίνου συμπεριφέρεται σαν… Μόνα Λίζα. Άλλες φορές δίνει την εντύπωση “διαβόλου”, άλλοτε κάποιου αφελούς. Στο θεατρικό σανίδι, ο Αρλεκίνος είναι μάλλον ένας αφελής υπηρέτης που συμβουλεύει τον κύριό του συνήθως λανθασμένα και αυτό τον οδηγεί σε προβλήματα. Η αγάπη του για την Κολομπίνα αποτελεί συχνό ελατήριο των πράξεών του. Περίπου τον 16ο αιώνα, ο χαρακτήρας της μάσκας του αποκτά περισσότερα στοιχεία “ευφυίας”, ζωντανεύει και εγκαταλείπει το παλιό αφελές της πρόσωπο. Αυτήν την περίοδο φαίνεται ότι αποκτά επίσης την χαρακτηριστική στολή του, το καπέλο του και το μπαστούνι, το περίφημο batocio. Η στολή του Αρλεκίνου, αυτή η ξεχωριστή patchwork δημιουργία, λέγεται ότι έγινε αρχικά από κερωμένο χαρτόνι που μάλιστα κάλυπτε ολόκληρο το πρόσωπό του ενώ αργότερα, η στολή χαμήλωσε ως το λαιμό και προστέθηκε μια δερμάτινη μάσκα μισού προσώπου. Η μάσκα του Αρλεκίνου πρέπει να αφήνει τα φρύδια ακάλυπτα δίνοντας την αίσθηση ενός ανακριτικού βλέμματος.
Κάποιοι τον συσχετίζουν ακόμα και με την περίφημη Κόλαση του Δάντη όπου κάποιος δαίμονας ονομάζεται Alichino ενώ υπογραμμίζουν την παλιά γαλλική λέξη για το φάντασμα (hellequin) καθώς και τη ρίζα της γερμανικής λέξης για την κόλαση (Hölle). Ο πάντα πεινασμένος και άφραγκος Αρλεκίνος, με τη στολή εξεγερμένου νέου της δεκαετίας του 60′ παραπέμπει σε έναν περιπλανώμενο νέο που γεύεται τη ζωή, εκτίθεται και διασκεδάζει, απομονώνεται και θλίβεται.
Πολλές ιστορίες και παραμύθια έχουν γραφτεί για τον Αρλεκίνο. Μια από τις πιο όμορφες είναι ο ομότιτλος (La nascita di Arlecchino) του Roberto Piumini σε εικονογράφηση Giovanni Manna που είχαμε την τύχη να διαβάσουμε πριν λίγα χρόνια και στην Ελλάδα. Σε αυτό ο συγγραφέας εξηγεί μέσα από μια πολύ όμορφη ιστορία τη γέννηση του Αρλεκίνου με τα γνωστά του χαρακτηριστικά. Περισσότερα γι’ αυτό το βιβλίο εδώ. Γνωστό παραμύθι επίσης είναι
Στην παρούσα ανάρτηση θα ξεναγηθούμε σε μερικούς από τους σημαντικότερους πίνακες ζωγραφικής που εμπνεύστηκαν ξακουστοί ζωγράφοι από τον διάσημο ηθοποιό του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης.
Πάμε…
“Ο Αρλεκίνος και η κυρία του” (Harlequin and his lady) του Ιταλού ζωγράφου Τζιοβάνι Ντομένικο Φερέτι (1692-1768). ‘Ενας εξαιρετικής ποιότητας καμβάς περίπου 60Χ40, με παστέλ αποχρώσεις των χρωμάτων στο κοστούμι του Αρλεκίνου και το φόρεμα της συνοδού του με μια αέρινη κίνηση-επαφή των δυο τους. Ο Αρλεκίνος γεμάτος αυτοπεποίθηση και τη μέθη της χαράς. Η συνοδός του ανάλαφρη, μισοπαραδομένη στο βήμα του, τον ακολουθεί. Φόντο σε ωραίους τόνους και ιδιαίτερο το φως πάνω στα κοστούμια τους. Η κίνηση των σωμάτων και η πλαστικότητά τους στο μικροσκόπιό μας για σχολιασμό από τα παιδιά. Πώς αποδίδει ο ζωγράφος την κίνησή τους; Την ψυχολογική τους διάθεση; Ένα έξοχο έργο στα μάτια μικρών φιλότεχνων!
“Ο Αρλεκίνος” (Harlequin, 1890) του Ιμπρεσιονιστή Πολ Σεζάν είναι… λαδάκι σε καμβά. Η νεανική αγάπη του Σεζάν για το καρναβάλι τον οδήγησε μάλλον σε δύο διάσημους πίνακες με τον αγαπημένο Αρλεκίνο. Ο ένας είναι ο παραπάνω όπου ο Αρλεκίνος εμφανίζεται με το κόκκινο ως κυρίαρχο χρώμα στο κοστούμι του. Και ο άλλος είναι ο ακριβώς επόμενος…
…όπου ο Σεζάν ζήτησε από το γιο του να ποζάρει ως Αρλεκίνος και… οδηγός μιας πομπής ενώ ο Πιερότος τον ακολουθεί με το βλέμμα και το χέρι του να λιμπίζονται τη σκυτάλη από τη μασχάλη του Αρλεκίνου. Μας απασχολούν επίσης με τα παιδιά… το κοντράστ στα κοστούμια, το στενό και το φαρδύ κοστούμι του ενός και του άλλου, οι κόκκινοι και μπλε ρόμβοι του Αρλεκίνου. Τίτλος πίνακα Pierrot et Arlequin (Πιερότος και Αρλεκίνος).
Ο Βασιλιάς του Αρλεκίνου είναι αναμφίβολα ο Πάμπλο Πικάσο. Ο Πικάσο Ζωγράφισε πάρα πολλούς πίνακες προσεγγίζοντας τη ζωή του διάσημου ήρωα της Commedia del Arte με πάθος σχεδόν εμμονικό. Ο Αρλεκίνος, αυτός ο σχεδόν αρχετυπικός χαρακτήρας, που ταξιδεύει πάνω από 600 χρόνια στις ιστορίες του θεάτρου, αποτέλεσε κάτι σαν alter ego του μεγάλου Ισπανού ζωγράφου που τον αγάπησε στη νεότητά του και ήρθε σε επαφή μαζί του μέσω παραστάσεων και θεαμάτων. Ο παραπάνω πίνακας έχει τίτλο “Ο Ακροβάτης και ο νεαρός Αρλεκίνος” (Acrobate et jeune Arlequin) και ζωγραφίστηκε το 1905 από τον Πικάσο ενώ σήμερα βρίσκεται σε ιδιωτική συλλογή (περισσότερος Πικάσο και Αρλεκίνοι παρακάτω)
“Ο Αρλεκίνος και η Κολομπίνα” του Γάλλου ζωγράφου Έντγκαρ Ντεγκάς (1884) είναι ένας ακόμα πίνακας Αρλεκίνου με μεγάλο ενδιαφέρον. Η κίνηση των σωμάτων των δύο μορφών. Η Κολομπίνα αποφεύγει; Αντιστέκεται; Κάτι την ενοχλεί; Ο Αρλεκίνος την πλησιάζει απειλητικά; Μήπως θέλει απλά κάτι να της πει; Ή την ενοχλεί; Τι σημαίνει όταν κάποιος μας πιάνει από το χέρι έτσι; “Συνεχίστε τον πίνακα”. Μια δραστηριότητα όπου μπορούμε να βάλουμε λόγια εμείς στον πίνακα έτσι όπως τον φανταζόμαστε. Τα χρώματα του Αρλεκίνου εδώ παίζουν στο κίτρινο, το πράσινο και το γαλάζιο.
“Ο καθισμένος Αρλεκίνος” (Seated Harlequin). Πρόκειται για έναν ακόμα υπέροχο πίνακα του Πάμπλο Πικάσο (1901) που φιλοξενείται σήμερα στο Metropolitan Museum of Art. Θεωρείται η πρώτη εμφάνιση του Αρλεκίνου στα έργα του και πρώιμο δείγμα της μπλε περιόδου του καλλιτέχνη όπου χρησιμοποιεί ψυχρά χρώματα για την απόδοση μελαγχολικών εικόνων. Μωβ μπλε και μαύρα τετράγωνα, πρόσωπο βαμμένο, βλέμμα ατενίζον. Ο καθιστός Αρλεκίνος σκέφτεται. Τα δυο του δάχτυλα στο αριστερό του μάγουλο μας το τονίζουν. Ή μήπως κοιτάζει κάπου επίμονα; Μήπως τελικά είναι θλιμμένος; Μήπως τελικά είναι όλα αυτά μαζί; Αλλά για μισό λεπτό… Μήπως αυτός ο Αρλεκίνος μας θυμίζει περισσότερο Πιερότο; Κοιτάξτε τις μανσέτες του. Παρατηρήστε το λαιμό του. Δείτε στο πρόσωπό του την απουσία της χαρακτηριστικής μαύρης μάσκας. Και ασφαλώς θα μας απασχολήσει η λουλουδένια ταπετσαρία στο φόντο. Έργο της νεότητας του Πικάσο (το ζωγράφισε σε ηλικία 20 ετών) με επιρροές από τους μεγάλους ζωγράφους της εποχής. Τη συγκεκριμένη εποχή ο Αρλεκίνος ήταν από τις πλέον διαδεδομένες φιγούρες της λαικής κουλτούρας. Και τα καφέ στο Παρίσι όπου ζούσε ο Πικάσο μεγαλειώδη και της… μοδός.
Ακόμα ένας Πικάσο. “Κεφάλι Αρλεκίνου” (Tete d’Arlequin, 1971). Γιατί επιλέγει ο Πικάσο να ζωγραφίσει ένα πορτρέτο Αρλεκίνου; Γιατί δε μας δείχνει ολόκληρο το σώμα του με τη χαρακτηριστική στολή του; Από που καταλαβαίνουμε ότι αυτός είναι ένας Αρλεκίνος κι όχι κάτι άλλο; Είναι αγόρι ή κορίτσι (μπλοφάρουμε); Είναι νέος ή όχι; Είναι χαρούμενος ή λυπημένος; Ο Πικάσο εστιάζει στο χαρακτηριστικό πρόσωπο των Αρλεκίνων εξιχνιάζοντας τη… “φυσική τους θλίψη”. Ας το κάνουμε κι εμείς…
“Still life with Harlequin” του ισπανόφωνου Arturo Souto. Έξοχοι χρωματισμοί, εξπρεσιονισμός, ωραία απόδοση της στολής του, μαντολίνο στο χέρι, βιβλία, κρασί, έκφραση, σκέψη. Σα να ηρεμεί σε καμαρίνι πριν βγει στη σκηνή να παίξει (μη ξεχνάμε ότι ήταν ηθοποιοί).
Όταν ο Καταλανός ζωγράφος Juan Miro μετακόμισε στο Παρίσι, γνωρίστηκε με έναν κύκλο ποιητών και καλλιτεχνών με επιρροές από τον ντανταισμό. Αυτός ο κύκλος θα συγκροτούσε λίγο μετά τους σουρεαλιστές που κινήθηκαν γύρω από τον πυρηνάρχη ποιητή Αντρέ Μπρετόν. Οι σουρεαλιστές έφεραν στο επίκεντρο το υποσυνείδητο και τα όνειρα ως πρώτη ύλη του καλλιτέχνη στην προσπάθειά του να κάνει τέχνη. Όχι! Ο Μιρό δεν απετέλεσε κλασικά ποτέ αυτό που λέμε “σουρεαλιστή”. Αλλά οι επιρροές του σουρεαλισμού στον εντοπισμό και την απελευθέρωση του προσωπικού του καλλιτεχνικού ύφους ήταν παραπάνω από ξεκάθαρες. Ο συνδυασμός γήινων/πραγματικών στοιχείων και “μαγικών” προεκτάσεων είναι σε πολλά έργα του εμφανείς. Ο παραπάνω πίνακας του “Το καρναβάλι των Αρλεκίνων” (Harlequin’s Carnival) του 1924-25 είναι χαρακτηριστικός αυτών των επιρροών του Μιρό. Ονειρο-σύμβολα που ίπτανται σε ένα αλλιώτικο καρναβάλι που κάθε ίχνος είναι μια ξεχωριστή ενότητα στη σκέψη του καλλιτέχνη. Αναγνωρίζουμε σύμβολα. Συζητάμε που τα συναντάμε. Φτιάχνουμε το καρναβάλι των δικών μας αγαπημένων αντικειμένων σε μία ζωγραφιά!
“Αρλεκίνος με ποτήρι” (Harlequin with Glass) είναι ο τίτλος ενός ιδιαιτέρως φημισμένου πίνακα του Πάμπλο Πικάσο. Οι μοναχικοί, μελαγχολικοί, ξεκομμένοι συνήθως από τον πολύ κόσμο καλλιτέχνες Αρλεκίνοι γίνονται η προβολή του Πάμπλο Πικάσο σε πολλούς πίνακές του. Θερμά χρώματα, καφέ φόντο, μουσική, κρασί στο χέρι, μια γυναίκα για συντροφιά σε έναν από τους πίνακες όπου η μοναχικότητα διασπάται κάθετα. Μοιάζει με τη βουτιά του μοναχικού ανθρώπου στον κόσμο. Κι ο Αρλεκίνος κάπως έτσι περιγράφεται παντού, σε πίνακες, βιβλία, ιστορίες. Στο Λαπέν Αζίλ, το διάσημο καφέ της Μονμάρτης, η γυναίκα που κάθεται δίπλα στον Αρλεκίνο-Πάμπλο Πικάσο λέγεται Ζερμέν Γκαγκαλό. Είναι η γυναίκα για την οποία αυτοκτόνησε ο καλός φίλος του ζωγράφου.
Να λοιπόν που και τα παιδιά ντύνονται πια Αρλεκίνοι. Μια ιδιαίτερα αγαπητή μεταμφίεση κατά την περίοδο του καραναβαλιού και των αποκριών, κυρίως στην Ιταλία αλλά και αλλού. “Ο Πάολο σαν Αρλεκίνος με λουλούδια” (Paolo as Harlequin with Flowers). Του Πάμπλο Πικάσο, 1923.
“Αρλεκίνος καθισμένος σε κόκκινο φόντο” (Harlequin Sitting on a Red Couch). Του Πάμπλο Πικάσο. Σινική μελάνη σε ακουαρέλα. Γιατί ο κατά τα άλλα θλιμμένος Αρλεκίνος παίρνει ως φόντο κόκκινο χρώμα και αλλάζει αίσθηση που μας αποδίδει; Μήπως ο καλλιτέχνης, αναλόγως των αισθημάτων του δίνει άλλες προεκτάσεις στα έργα του; (σημ.: ο Πάμπλο Πικάσο την περίοδο που ζωγράφισε τον παραπάνω πίνακα λέγεται πως ήταν ερωτευμένος με το μοντέλο Fernande Olivier, ως εκ τούτου ο χρωματισμός παίρνει αυτές τις θερμές αποχρώσεις πίσω από τον Αρλεκίνο).
“Πλανόδιοι ηθοποιοί” (Itinerant Actors, 1793), του Φρανσίσκο Γκόγια. Φιλοξενείται στο ξακουστό Prado της Μαδρίτης. Ένα θίασος περιπλανώμενων ηθοποιών (τόσο διαδεδομένη μορφή τέχνης και ζωής κατά το 18ο αιώνα). Ένας Αρλεκίνος, μια Κολομπίνα, ένας Πιερότος κι ένας νάνος (Πουλτσινέλο) διασκεδάζουν το πλήθος. Πίσω τους διακρίνεται το σκηνικό της παράστασής τους.
“Paul As Harlequin”. Ο Παόλο σαν Αρλεκίνος, 1924. Πάμπλο Πικάσο ασφαλώς για κλείσιμο του αφιερώματος. Με τη γνωστή καρό στολή, σε κίτρινα και γαλάζια πλαίσια και τη χαρακτηριστική θλίψη που έβλεπε πάντα ο ζωγράφος στους Αρλεκίνους. Στον πίνακα, θαρρώ, μοντέλο είναι ο γιος του ζωγράφου.
Πηγές μελέτης:
Wikipedia
delpiano.com
britannica.com
