Η Μαίρη Μπιρμπίλη ανακρίνει τη Σοφία Μαντουβάλου με επτά λέξεις-προκλήσεις, εγκαινιάζοντας στο ELNIPLEX τη νέα δυναμική ενότητα “Επτά λέξεις” όπου κορυφαίοι Έλληνες δημιουργοί αποτυπώνουν τη ζωή τους: Λογοτεχνία, Πίστη, Πολιτική, Εκπαίδευση, Βραβεία, Πανδημία, Έρωτας.
Η Σοφία προχωρεί σε προσωπικές ομολογίες και υπερασπίζεται τις θέσεις της δηλώνοντας ότι παραμένει εν πλήρη συγχύσει αθώα.
Λογοτεχνία
Η λογοτεχνία πέρα από ψυχική όαση και μονοπάτι αυτογνωσίας για μένα, είναι μία ατομική τέχνη με κοινωνική συνείδηση. Τη θεωρώ ατομική γιατί αποτελεί το δικό μου όραμα του κόσμου με το δικό μου πνεύμα σε εκείνο το σημείο του μυαλού που το πραγματικό και το φανταστικό δεν είναι αντιφατικά. Έχει δε κοινωνική συνείδηση και κοινωνικό ρόλο γιατί συνυπάρχει με την αποκάλυψη και τη μεταποίηση της πραγματικότητας. Γιατί η λογοτεχνία είναι η αποκάλυψη όλης της πραγματικότητας. Όχι μόνο εξωτερικά αλλά και βαθιά εσωτερικά. Όχι μόνο του λογικού αλλά και του παράλογου. Η λογοτεχνία για μένα δεν είναι φωτογραφική τέχνη, μπορεί για να γράψω να έχω ορμητήριο την αντικειμενική πραγματικότητα αλλά την αναδημιουργώ μεταποιημένη μέσα από μια σύνθετη σχέση με τα όνειρά μου για τον κόσμο και την εκφράζω με προσωπικό και συγκεκριμένο ύφος. Τη γνωστή στους μικρούς και ενήλικες αναγνώστες μου υπερρεαλιστική διάθεση, το χιούμορ, το παράλογο.
Η λογοτεχνία πέρα από δρόμος έκφρασης αποτελεί, από την παιδική μου ακόμα ηλικία, την πνευματική μου τροφή και έχει συμβάλει κατά πολύ στη διαμόρφωσή του εαυτού μου. Σε πνευματικά δάνεια το οφείλω το διορατικό βλέμμα με το οποίο μπορώ να βλέπω τα προβλήματα της σύγχρονης κοινωνίας και να τα κλείνω με το όνειρο ενός καλύτερου κόσμου μέσα στα βιβλία μου. Πάνω απ’ όλα, όμως, η λογοτεχνία είναι για μένα ένα γοητευτικό, απαιτητικό παιχνίδι με την ουσία των λέξεων που μου επιτρέπει να παίρνω ένα κομματάκι από την πραγματικότητα, να το ντύνω με όνειρο και φαντασία και να δημιουργώ την ουτοπία της πραγματικότητας.
Πίστη
Η ουσία της θρησκείας για μένα δεν είναι λατρευτική αλλά φιλοσοφική. Είναι φιλοσοφία ζωής με στόχο την ουσιαστική συνύπαρξη των ανθρώπων που έρχονται σ’ αυτόν τον κόσμο με το δέος της δημιουργίας τους και την απόγνωση του πεπερασμένου της ύπαρξής τους. Ευτυχώς ως παιδί οι γονείς και οι δάσκαλοί μου μού έδωσαν μια θρησκευτική παιδεία που δεν περιόριζε την ελευθερία της σκέψης μου. Η πίστη που φυτεύτηκε μέσα μου περιορίστηκε στις αξίες της αγάπης, της αλληλεγγύης και του σεβασμού στον συνάνθρωπο και αργότερα στην αναζήτηση της θείας πλευράς του εαυτού μας. «Θεείν είναι το τρέχειν του πνεύματος πίσω από την απόλυτη αλήθεια του σύμπαντος, την αγάπη» παράφραζε κατά το δοκούν τον Πλάτωνα ο φιλόλογός μου στο γυμνάσιο. Αργότερα τα φιλοσοφικά μου διαβάσματα για την ύπαρξη καθώς και οι σποραδικές γνώσεις μου στη συγκριτική θρησκειολογία με βοήθησαν να διαμορφώσω ένα δικό μου πιστεύω. Ερωτηματικό έως και απείθαρχο στη βιβλική αυθεντία αλλά πάντα σεβαστικό στη σπουδαιότητα του συμβολισμού και του ρόλου της παράδοσης. Για μένα ο δημιουργός είναι κωδικός ζωής. Είναι σύμβολο ζωής με αξίες. Η θρησκευτική μου θέση και η διανοητική μου τοποθέτηση ως προς αυτό έχει εκφραστεί στα βιβλία μου Η νύχτα που γεννήθηκε η αγάπη, και Ο δάσκαλος με τα όνειρα στα μάτια.
Κάθε άνθρωπος έχει τη δική του αίσθηση ή παραίσθηση του κόσμου που του φέρνει την προσωπική του ισορροπία για τη δημιουργία του και το τέλος της ύπαρξής του. Αρκεί να μην προσπαθεί να επιβάλει τη δική του αντίληψη ως τη μοναδική αλήθεια χωρίς σεβασμό προς την αλήθεια του άλλου. Είναι εμφανές ότι πιστεύω στην ανεξιθρησκεία. Η φιλοσοφία, η λογοτεχνία και η μουσική της ορθόδοξης πίστης με την οποία μεγάλωσα με συγκινούν. Όμως η απορία μου για τη δημιουργία του κόσμου και η υπαρξιακή απόγνωση για την πορεία της ανθρώπινης μοίρας προς το θάνατο απέχουν της παραμυθίας της παράδοσης αυτής. Πόσο ανακουφιστικό είναι να πιστεύει κανείς ότι υπάρχει εκεί έξω κάποιος που αποφασίζει το νόημα της ζωής του. Για μένα η ζωή δεν είναι θέλημα ή τιμωρία Θεού. Τη διάγω λοιπόν αντιθρησκευτικά, φιλοσοφική και επιστημονικά θρησκευόμενη και προσεύχομαι στη δύναμη του πνεύματος να περιορίσει τον εγωισμό, τη βλακεία και την αδικία στον κόσμο. Η πίστη δεν μπορεί να είναι δογματικός φανατισμός. Η ανάγκη για πίστη υπάρχει για να πράττει την αγάπη. Οτιδήποτε άλλο είναι για μένα ύβρις προς το συμπαντικό θαύμα της ύπαρξης.
Πολιτική
Είμαι παιδί της γενιάς του πολυτεχνείου. Στην πενταήμερη εκδρομή του σχολείου, μας βρήκε η δικτατορία. Για πρώτη φορά είδα τον σεσημασμένο για τα φρονήματά του φιλόλογο, να αγκαλιάζει τον φανατικό οπαδό της δεξιάς μαθηματικό και να κλαίνε μαζί. Ως φοιτήτρια θυμάμαι τον εαυτό μου να περνάει από την γαλλική και την ιταλική ενδυματολογική τάση του κολεγίου, στο αμπέχονο, τα μποτάκια και το ταγάρι και να τριγυρίζει στην Αθήνα με άτολμο πολιτικό αριστερό βηματισμό. Συνταξιδεύοντας από Νέα Υόρκη προς Αθήνα σε διπλανή θέση με τον Λεωνίδα Κύρκο, γοητεύτηκα από το χιούμορ και την προσωπικότητά του και έκτοτε έγινα θαυμάστριά του. Μέχρι σήμερα εκείνο που καθοδηγεί την πολιτική μου σκέψη και δράση είναι ο ρεαλισμός της ουτοπίας, η αίσθηση δικαίου και το κοινωνικό συλλογικό καλό. Η ελευθερία σκέψης και κρίσης που διεκδικώ για τον εαυτό μου δεν μου επιτρέπει να ανήκω τυφλά σε ένα κόμμα. Οι ίδιες οι ιδεολογίες κατέστρεψαν τις ιδεολογίες τους και ματαίωσαν και τη δική μου πίστη στην πολιτική. Με μεγάλη απογοήτευση παρακολουθώ τις πολιτικές πρακτικές και την πολιτική εξαπάτηση. Η πολιτική είναι συνυφασμένη με την εξουσία και τη δύναμη που πηγάζει από αυτή. Δύναμη που εξυπηρετεί συνήθως τα συμφέροντα των ολίγων. Όπως και κάθε σκεπτόμενο πολίτη, οι εκατέρωθεν των κομμάτων αντιπαραθέσεις σκοπιμότητας με θλίβουν και με ανησυχούν βαθύτατα για το μέλλον αυτού του τόπου. Παρακολουθώ με ασίγαστο ενδιαφέρον τη διαφθορά, την κατάχρηση εξουσίας και την επικοινωνιακή χειραγώγηση των ανθρώπων. Εκτός κομματικών μηχανισμών παραμένω ενεργός πολίτης, με ιδεολογία, μέσα από τα βιβλία μου. Αναζητώντας τα χρώματα της πολύπαθης δημοκρατίας στο όραμα ενός καλύτερου κόσμου, η δική μου άσκηση πολιτικής γίνεται μέσα από την τέχνη της συγγραφής. Περνάει από τον πυρήνα της ελευθερίας της σκέψης μου, το φίλτρο των συναισθημάτων μου και των επιστημονικών μου γνώσεων προάγοντας, με όχημα την παραμυθία, καινούργιες ιδέες για παλιές και σταθερές αξίες όπως η ελευθερία, η ισότητα, η δικαιοσύνη, η αγάπη, η διαπολιτισμική συνύπαρξη, η ανεξιθρησκία, ο σεβασμός στον άνθρωπο και το περιβάλλον. Η βαθιά επιθυμία μου είναι να συμβάλω κι εγώ με τα βιβλία μου στην ατομική ανάπτυξη και τον κοινωνικό πολιτισμό των παιδιών.
Εκπαίδευση
Το θέμα της εκπαίδευσης με απασχολεί πολύ. Τρία μυθιστορήματα για την καινοτομία, τη δημοκρατία και την τεχνολογία στην εκπαίδευση έχω καταθέσει. Η δασκάλα που το κεφάλι της έγινε καζάνι, Ο δάσκαλος με τα όνειρα στα μάτια, Το φάντασμα του μαυροπίνακα, αλλά και Το Ξεσχολείο και ο Κακλός μαθητής που έπονται, με κάνουν συνεργό μέσω λογοτεχνίας στην επιχείρηση «Σύγχρονη εκπαίδευση με χιούμορ και φαντασία».
Εκπαιδεύω σημαίνει μορφώνω, δίνω μορφή δηλαδή στη σκέψη, το συναίσθημα και τις δεξιότητες που χρειάζεται ένα άτομο για να μπορεί να λειτουργήσει δημιουργικά για τον εαυτό του και το κοινωνικό σύνολο. Για μένα τα βασικά ερωτήματα στην εκπαιδευτική πολιτική θα έπρεπε να είναι: Τι άνθρωπο θέλω να διαμορφώσω; Πώς μαθαίνει ο άνθρωπος; Τι τον κάνει δημιουργικό και ευτυχισμένο; Πώς θα αποκτήσει το σεβασμό στον εαυτό του και τους άλλους που απαιτεί η συλλογική συνείδηση μιας δημοκρατικής κοινωνίας;
Σήμερα βιώνουμε μια παγκοσμιοποιημένη κοινωνία χωρίς φιλοσοφία ζωής και αισθητικές αναζητήσεις. Ο μόνος στόχος είναι το κέρδος και η παραγωγή χρήματος. Οι σαρωτικές παγκόσμιες κοινωνικές αλλαγές οδηγούν σε εκπαιδευτικές πολιτικές που υποβαθμίζουν το εκπαιδευτικό σύστημα το οποίο αντανακλά την κρίση κουλτούρας της κοινωνικής πραγματικότητας. Η δική μου γενιά μεγάλωσε με μια εκπαίδευση που δίδασκε μόνο γνώσεις. Μια εκπαίδευση που έβγαζε υπάκουους παπαγάλους της αδιαμφισβήτητης εξουσίας του δασκάλου, με την τιμωρία στην πρώτη γραμμή αν τα χεράκια δεν ήταν δεμένα και τα στόματα κλειστά. Μια εκπαίδευση που αποδυνάμωνε την ελεύθερη κριτική σκέψη. Η φιλοσοφία της εκπαίδευσης και οι στόχοι της άλλαξαν πολλές φορές από τότε, αλλά μάλλον με εξαίρεση την απαγόρευση του ξύλου, έμειναν μόνο στα χαρτιά των αναλυτικών προγραμμάτων. Η εκπαίδευση ξέρει πια πως δεν πρέπει να διδάσκει γνώσεις αλλά να κατευθύνει τα παιδιά στην ανακάλυψη της μάθησης ανάλογα με τις ιδιαίτερες ικανότητές τους. Όμως έχει ένα μειονέκτημα, βαδίζει σαν τη χελώνα. Εδώ ο άνθρωπος κοντεύει να γίνει ψηφιακός και στα περισσότερα σχολεία ο παπαγάλος εξακολουθεί να μη δίνει τη θέση του στην κουκουβάγια. Και όχι μόνο αυτό, αλλά το σημερινό σχολικό σύστημα, και συνεχίζει να καθυστερεί την εξέλιξη της νοημοσύνης των παιδιών και παράγει και αγραμματοσύνη. Η νοημοσύνη καθισμένη στο θρανίο επί οκτώ ώρες, παίρνοντας άδεια πότε να μιλήσει και πότε να πάει στην τουαλέτα, δεν αναπτύσσεται. Ούτε αναπτύσσεται αποστηθίζοντας πληροφορίες από τις οποίες οι περισσότερες είναι άχρηστες για τη ζωή. Η νοημοσύνη δεν αναπτύσσεται όταν μαθαίνει να φοβάται τα λάθη. Υπακοή χωρίς κριτική σκέψη μαθαίνει να ακολουθεί εντολές που είναι αντίθετες με την εσωτερική της ανάγκη να εκφραστεί δημιουργικά. Αλλά δημιουργική νοημοσύνη με καταπιεσμένη φαντασία και τις τέχνες να απουσιάζουν ή να παίζουν ισχνό ρόλο στα σχολεία, δεν μπορεί να υπάρχει.
Ονειρεύομαι μία πολιτεία, που θα έχει εκπαιδεύσει τους δασκάλους της να αφήσουν τις εκπαιδευτικές πρακτικές της εποχής της βιομηχανικής επανάστασης, γιατί βρισκόμαστε πια στις ανάγκες του 21ου αιώνα.
Έχοντας επί σαράντα χρόνια επισκεφθεί μεγάλο αριθμό σχολείων από τη μία άκρη της Ελλάδας στην άλλη και έχοντας βιώσει τον ηρωικό Έλληνα δάσκαλο και την εξίσου ηρωική δασκάλα, ελπίζω στην ατομική επανάσταση των δασκάλων σε όλη την επικράτεια. Τους φαντάζομαι να υπερβαίνουν το εκπαιδευτικό σύστημα, να βγαίνουν από τη βαρεμάρα της τάξης και να καλλιεργούν το μυαλό και την καρδιά των μαθητών τους με όλα τα μέσα και τις τεχνικές που παρέχει η εποχή μας αφήνοντας τους χώρο για προσωπική ανάπτυξη, υπολογίζοντας τις πολλαπλές νοημοσύνες που διαθέτουν και δίνοντας έτσι και ένα τέλος στον μύθο του κακού μαθητή.
Με απελπίζει μία πολιτεία που διαμορφώνει την εκπαιδευτική της πολιτική χωρίς φιλοσοφία ζωής και αισθητικές αναζητήσει για τον άνθρωπο-πολίτη, αλλά καθοδηγείται μόνο από τις ανάγκες της αγοράς εργασίας η οποία δεν απαιτεί καλλιεργημένους, ευφυείς ανθρώπους με ταλέντα και πρωτοβουλίες, αλλά ανθρώπους που θα εκτελούν καλά μία εξειδικευμένη δουλειά, χωρίς κριτική σκέψη.
Βραβεία
ΚΡΑΤΙΚΟ ΒΡΑΒΕΙΟ και Το αγόρι που διάβαζε στις κότες παραμύθια.
Τα βραβεία φέρνουν πάντα χαρά. Δύο βραβεία για το ίδιο βιβλίο και καταχώρηση στη χρυσή λίστα ELNIPLEX είναι τρεις χαρές και μία μεγάλη τιμή. Όμως, για μένα η τιμή δε βρίσκεται σε ένα ή σε πολλά βραβεία. Βρίσκεται στη συνεχή λογοτεχνική μου πράξη και στο αγαθό της κίνητρο, που δεν είναι άλλο από το όνειρό μου για έναν καλύτερο κόσμο. Στο σεβασμό των ιδεών και των αξιών που υπηρετώ με συνέπεια, χωρίς να περιμένω την ανταμοιβή ενός βραβείου. Το κρατικό βραβείο για το αγόρι που διάβαζε στις κότες παραμύθια σημαίνει για μένα δύναμη για περισσότερα όνειρα και περισσότερη δουλειά. Είναι ένα ανατρεπτικό βιβλίο, με χιούμορ και φαντασία, με ιδιαίτερη αφηγηματική τεχνική, πολιτικοποιημένη ματιά και απλό, περιεκτικό λόγο για αξίες που δύσκολα μπορούν να γίνουν αντιληπτές από μικρά παιδιά. Η ισοτιμία των φύλων, η ελευθερία και το δικαίωμα στη γνώση, η τόλμη να αγωνίζεσαι για το δίκαιο, το δικό σου και των άλλων, είναι βασικά μου «πιστεύω» και έγιναν και «πιστεύω» του ήρωα του βιβλίου. Και μαζί κερδίσαμε το βραβείο. Έχτισα τους ήρωές μου με χαρακτηριστικά που συμβολίζουν σοφία, εξουσία, καταπίεση, υποταγή, ακτιβισμό, αφύπνιση, διεκδίκηση. Η ιδιαίτερη αφηγηματική τεχνική ήρθε υποσυνείδητα και οδήγησε την ιστορία να κινείται σε δύο ή και περισσότερους χωροχρόνους και το περιεχόμενο σε μία αλυσίδα συγκρουσιακών καταστάσεων αίτιας-αποτελέσματος που ανέδειξε εξαιρετικά η εικονογράφηση Κέλλυ Ματαθία Κόβο.
Πανδημία
Η απροσδόκητη απειλή του ιού επηρέασε έντονα τη ζωή μου. Βιώνω όπως όλοι μας μία δραματική αλλαγή στην καθημερινότητά μου. Κοινωνική αποστασιοποίηση, περιορισμένες δραστηριότητες, κλειστά σχολεία, θεάματα και επιχειρήσεις και την οικονομία, την ψυχική και τη σωματική μας υγεία να βρίσκονται στο έλεος της εισβολής του ιού. Η σοφία όμως της ηλικίας που διάγω μου υπενθυμίζει πως η ζωή είναι πάνω από όλα, πάνω και από την πανδημία και τις επιπτώσεις της. Όταν ο άνθρωπος είναι ζωντανός μπορεί να αντέξει και τον εαυτό του, και την οικογένειά του, και οτιδήποτε αναβάλει την ποιότητα της ζωής του. Η λέξη κλειδί για μένα είναι η προσαρμοστικότητα. Ομολογώ πως η συναισθηματική δυσφορία εμφανίζεται κάθε μέρα μπροστά μου, όμως η σκέψη μου που βρίσκεται σε μόνιμη, καθημερινή εφημερία, την διώχνει αμέσως. Όλον αυτόν τον καιρό είμαι πολύ δημιουργική και παραγωγική. Μπορεί η δυναμική και ο τρόπος της αλληλεπίδρασης με την οικογένεια, με τους φίλους, με τα σχολεία να έχει αλλάζει, αλλά ο χρόνος μου είναι πάντα γεμάτος όπως και πρώτα. Γράφω τουλάχιστον πέντε ώρες την ημέρα, επικοινωνώ με τα σχολεία με ψηφιακές συναντήσεις, παρακολουθώ ψηφιακές δράσεις, περπατάω καθημερινά, μαγειρεύω συνέχεια και οργανώνω ως καλή νοικοκυρά τον χώρο μου. Πιο τακτοποιημένα συρτάρια ποτέ δεν είχα. Η πανδημία στερώντας μου την κοινωνικοποίηση, τις αγκαλιές, τη δυνατότητα της αφής και την επικοινωνία με ανθρώπους που αγαπώ, μου έδωσε την ευκαιρία να μιλήσω με τον εαυτό μου κάνοντας μια πιο βαθιά βουτιά μέσα μου για να αξιολογήσω το σημαντικό, να εκτιμήσω αυτό που έχω, να αποκτήσω μεγαλύτερη εν συναίσθηση για τη ματαίωση της ζωής τόσων ανθρώπων από αυτή την επιδημία αλλά και άλλες κακουχίες και να κλάψω ακούγοντας μουσική για την κατάντια του κόσμου. Περιμένοντας όπως όλοι μας το τέλος αυτού του εφιάλτη, απόκτησα τη συνήθεια να μιλάω δυνατά στα πρόσωπα που αγαπώ λες και είναι δίπλα μου. Με αναπάντητο το ερώτημα αν η επιστροφή στην κανονικότητα θα είναι ίδια, ενυδατώνω το μυαλό μου και την ψυχή μου με κάθε τρόπο, ελπίζοντας να αργήσει η ψηφιακή ξηρασία που μας επιφυλάσσουν τα καλά της τεχνολογίας στο μέλλον.
Έρωτας
Στη ζωή μου τη φλόγα της κεντρικής εξουσίας κρατάει ο έρωτας. Ο έρωτάς μου για τη λογοτεχνία είναι γνωστός και μεγάλος με προτίμηση στους ποιητές και δη τους αποκλίνοντες ψυχολογικά. Περιμένοντας τον ιδανικό άντρα, από ματαίωση σε ματαίωση μου πέρασε ο έρωτας για το άλλο φύλο. Μου άφησε όμως αναπάντητα ερωτήματα ως προς τον τόπο κατοικίας του, την ταυτότητά του και την κανονικότητά του. Ζει στη σφαίρα του εξαιρετικού ή στον πρωινό καφέ που μοιράζεσαι; Μπορεί να προσδιορίσει επιτέλους την ταυτότητά του; Είναι μάγος, επαναστάτης ή δεσμοφύλακας; Είναι ψυχικά υγιής ή απαιτεί κλινική αντιμετώπιση; Είναι ολυμπιονίκης ή σκοντάφτει στη σημασία της λεπτομέρειας; Αυτά τα υπαρξιακά ερωτήματα προσπαθώ να απαντήσω όταν πεζογραφώ για ενήλικες ή δημιουργώ ποιητικά σκαρφίσματα για ανήλικους ενήλικες. Αλλά και όταν παιζω-γράφω ή πεζογραφώ για παιδιά, πάλι ο έρωτας με οδηγεί να σπάω το στερεότυπο και να ξορκίζω το κακό. Η λογοτεχνική δημιουργία απαιτεί βαθύ καθημερινό έρωτα με τη ζωή. Με τις ιδέες με τις λέξεις με τα όνειρα, με την ουτοπία που τον τρέφουν. Με αυτόν τον έρωτα πορεύομαι.
