Από το “Χαρτογραφώντας ιστορίες” με τη Σάσα Βούλγαρη
Το να είσαι παρών σε μια αφήγηση, είτε ως αφηγητής, είτε ως ακροατής, είναι μια πράξη υψηλού πολιτιστικού περιεχομένου. Σηματοδοτεί διάλογο, ακρόαση, φωνή και λόγο, ενσυναίσθηση. Σηματοδοτεί άνθρωπο και ποιότητα. Προφανώς δεν εχουν όλες οι αφηγήσεις τα ίδια ποιοτικά χαρακτηριστικά, δε μοιράζονται την ίδια αισθητική απόλαυση, δε σου μεταδίδουν το ίδιο αίσθημα ευφορίας, δε σε ταξιδεύουν το ίδιο μακριά.
Όμως, ένας άνθρωπος που αφηγείται, ήδη έχει μπει σε μια διαδικασία να θέσει τη γλώσσα του σε κρίση, τα γεγονότα του σε αμφισβήτηση. Έχει μπει σε ένα ταξίδι όπου χάνει συνειδητά την αυθεντία του και υπόκειται στις υποκειμενικές ασφαλώς κρίσεις του/των απέναντι, ηθικές, αισθητικές, κοινωνικο-συναισθηματικές.
Πηγαίνοντας σε μία επαγγελματική ή λιγότερο επαγγελματική αφήγηση, γινόμαστε μάρτυρτες κάποιων αφηγηματικών φαινομένων. Θα δούμε μερικά με συνοπτικό τρόπο παρακάτω. Μα πριν από αυτό, θέλω να σταθώ στο ουσιαστικό περιεχόμενο της αφήγησης όπως το “αποδελτίωσε” η 25ετής πείρα της Σάσας Βούλγαρη στη συνέντευξή της στο elniplex: “Για μένα καλός αφηγητής είναι αυτός που επικοινωνεί με όλο του το είναι, έχοντας βέβαια φροντίσει πολύ καλά τη γλώσσα του, το υλικό του, τις επιλογές του, το πως έχει “αυτοσκηνοθετηθεί” γύρω από αυτό που παρουσιάζει, τη φροντίδα και την αισθητική που έχει δώσει στα ρούχα του, στην παρουσία του. Αλλά πάνω απ’ όλα είναι μία τέχνη επικοινωνίας, άρα πρέπει να έχεις ασκήσει τον εαυτό σου και να τον καλλιεργήσεις σε τέτοιο βαθμό ώστε αυτό που θα γεννήσεις εκείνη τη στιγμή, να αισθανθείς ότι δημιουργεί μία συγκίνηση, μία επαφή ουσιαστική με αυτόν που έχεις απέναντί σου, είτε είναι ένας είτε χίλιοι.“
Αντιστρέφοντας αυτό που εκθέτει η Σάσα Βούλγαρη, όταν βρεθείτε σε μία αφήγηση, επαγγελματική ή ερασιτεχνική, σε κάποια παρέα ίσως, αφήστε τον εαυτό σας να παρακολουθήσει όλα τα τεχνικά ενδύματα του αφηγητή/ομιλητή. Τα χέρια του, τη στάση του σώματός του, τις φωνές που επιλέγει, τα ηχοχρώματα του. Πάνω απ’ όλα αφήστε τον εαυτό σας να παρασυρθεί στην ιστορία, να επικοινωνήσει με τον αφηγητή και τους ήρωές του, να διεγερθεί από το πλαίσιο δράσης και έκφρασής τους. Κι αυτό είναι μια διαδικασία που οφείλουμε (συμπεριλαμβανομένου και εμού) με τα παιδιά καθώς μας αφηγούνται, καθώς δημιουργούν αυτοσχέδιες ιστορίες, καθώς αναποδογυρίζουν τη φαντασία τους μέσα στο πεσμένο καπέλο μας. Η αφήγηση ειναι επικοινωνία. “Μια τέχνη επικοινωνίας”.
Και λίγη ορολογία
Ετεροδιηγητικός αφηγητής: ο αφηγητής αφηγείται μια ιστορία στην οποιία δεν μετέχει ο ίδιος (“μου τα ‘παν όλα αυτά κι εκεί δεν ήμουνα…”).
Ομοδιηγητικός αφηγητής: ο αφηγητής αφηγείται μια ιστορία στην οποία ο ίδιος συμμετέχει είτε σε ρόλο πρωταγωνιστικό, συμπληρωματικό στην εξέλιξη της ιστορίας, είτε ως απλός αυτόπτης μάρτυρας των γεγονότων (“ήμουν κι εγώ εκεί και φορούσα κόκκινο βρακί”)
Αφηγητής παντογνώστης: πρόκειται για τον αφηγητή που γνωρίζει όχι μόνο γεγονότα και ιδιαίτερες πτυχές τους αλλά ακόμα και τις πιο εσωτερικές σκέψεις των δρώντων προσώπων. Ο πανταχού παρών και πουθενά ορατός, κατά τον Φλωμπέρ. Αυτή η αφηγηματική προσέγγιση από πολλούς μελετητές θεωρήθηκε γρήγορα ως λιγότερο ενδιαφέρουσα καθώς αποδυναμώνει τη δυνατότητα του αφηγητή να φωτίσει με άλλες τεχνικές λόγου την συναισθηματική ταυτότητα των πρωταγωνιστών ενώ την ίδια στιγμή η απόλυτη γνώση των γεγονότων που εκθέται αποτελεί ουσιαστικά απουσία οπτικής γωνίας. Ωστόσο, στην προφορική αφήγηση, αυτή η προσέγγιση, αναλόγως όλων των παραμέτρων μιας αφήγησης, προσδίδει ενίοτε αμεσότητα και πειστικότητα ως προς την αληθοφάνεια των γεγονότων, κάτι που ο προφορικός αφηγητής επιθυμεί πολύ πιο άμεσα από τον αφηγητή ενός λογοτεχνικού έργου.
Εγκιβωτισμός: έχουμε όταν μια αφήγηση, μικρότερη συνήθως σε μέγεθος, παραμβάλλεται εντός της κεντρικής ή μιας μεγαλύτερης αφήγησης για να φωτίσει πτυχές που ο αφηγητής κρίνει σκόπιμες.
Αφήγηση “telling”: ο αφηγητής αποδίδει τα λεγόμενα των πρωταγωνιστών της ιστορίας του με πλάγιο τρόπο.
Αφήγηση “showing/scene”:ο αφηγητής αποδίδει τους διαλόγους και τα λεγόμενα των πρωταγωνιστών με ευθύ τρόπο, με τις φωνές τους, όπως θα γινόταν σε ένα θεατρικό έργο.
Ο Χρόνος στην αφήγηση
Χρόνος πομπού/αφηγητή: η χρονική στιγμή κατά την οποία ο αφηγητής εκφέρει την αφήγησή του.
Χρόνος δέκτη/ακροατή: η χρονική στιγμή κατά την οποία ο ακροατής δέχεται την αφήγηση (μήνυμα του πομπού/αφηγητή)
Χρόνος γεγονότων: η χρονική στιγμή κατά την οποία τα γεγονότα της αφήγησης συμβαίνουν.
Χρόνος ιστορίας: τα χρονικά όρια μέσα στα οποία εκτυλίσσονται τα γεγονότα της αφήγησης
Πραγματικός χρόνος: η χρονική ακολουθία με την οποία συνέβησαν τα γεγονότα μιας αφήγησης
Βιβλία
Καψωμένος, Γ. Ερ. (2003). Αφηγηματολογία. Αθήνα: Πατάκης
Μαρκαντωνάτος, Γερ. (1996). Βασικό λεξικό λογοτεχνικών όρων. Αθήνα: Gutenberg.
