“Η επιστήμη έχει βαλθεί να επιβεβαιώσει τον Επίκουρο“
Φρίντριχ Νίτσε
Ασφαλώς και ο Επίκουρος, ακόμα και να ζούσε σήμερα, κατά πάσα πιθανότητα δε θα δεχόταν να γίνει ούτε υπουργός παιδείας, ούτε καν δήμαρχος στο χωριό του. "Λάθε βιώσας" ήταν μια από τις πιο μεστές της σκέψης του φράσεις που σήμαινε ζήσε στην αφάνεια, δίχως να κυνηγάς ψεύτικες κι ασήμαντες θέσεις, ιδέες, υλικά, ζήσε με ηρεμία και ελευθερία. Του το έχετε εύκολο να γινόταν υπουργός ένας τέτοιος; Δύσκολο πολύ.
Αν διαβάζαμε έστω λίγο τον μέγιστο των Ελλήνων φιλοσόφων, τότε ίσως και να μπορούσαμε να ενσωματώσουμε αξίες, αρχές και προτεραιότητες στις προσεγγίσεις μας με τα παιδιά που θα δημιουργούσαν μάλλον… διαφορετικούς πολίτες από τους σημερινούς. Όσα προγράμματα, όσα μεγαλόπνοα πρότζεκτ κι αν στήσουμε, το βαθύ πλαίσιο το οποίο πρέπει να διέπει τη συνολική μας προσέγγιση απουσιάζει. Μένουν μόνο κατακερματισμένες προσπάθειες, αξιόλογες μεν, που δεν συνδέονται όμως μεταξύ τους, προσπάθειες που φιλότιμα επιδιώκουν το σημαντικό αλλά δεν το καταφέρνουν. Όμως, καμία προσπάθεια που δεν διαπνέεται από τρανές, αδιάσπαστες αξίες οι οποίες θα περάσουν στην καθημερινότητα των παιδιών, δεν έχει τύχη. Τι να την κάνεις την περιβαλλοντική ευαισθησία όταν δεν συνοδεύεται από άλλες ορθές κοινωνικές συμπεριφορές; Σεβασμός στη ζωή, στο συνάνθρωπο, στα δικαιώματά του, ειλικρίνεια, ευθύτητα, αλληλοβοήθεα. Τι να την κάνεις την σωστή διατροφή όταν απουσιάζει η κρίση, η σκέψη για όλα τα υπόλοιπα ζητήματα της ζωής; Όχι, δεν τα υποτιμώ, αλλά όλα αυτά χρειάζονται έναν ιστό πάνω στον οποίο θα υφαίνονται και θα στέκονται αρχιτεκτονικά.
Ο Επίκουρος, τρεις χιλιετίες σχεδόν μετά, παραμένει μια ασύλληπτη ορμή, μια δύναμη που όμοια της δε θα ανταμώσει κανείς εύκολα. Ο εισερχόμενος στον κόσμο του Επίκουρου, αλλάζει για πάντα τον τρόπο σκέψης του. Και μαζί με αυτήν, μπορεί να αλλάξει και τους μικρούς πολίτες που διαμορφώνει ήδη από τους πρώτους μήνες της ζωής τους. Στην ακμή του, ο Επικουρισμός επηρέασε εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπους αποτελώντας ένα από τα σπουδαίοτερα αξιακά συστήματα που άνθισαν ποτέ όπου γης.
Κάθε χρόνο συναντάμε παιδιά που κλαίνε, που είναι επιθετικά, που δεν μοιράζονται, που δεν έχουν ιδιαίτερες κοινωνικές δεξιότητες, που φοβούνται, που δεν απλώνουν την προσωπικότητά τους, που κλέβουν τη σειρά του άλλου, που καλούν στο πάρτι τους 10 από τα 20 παιδιά, που δεν έχουν όρια… που… που… Προσθέστε όσα θέλετε. Πονάει ο ελληνικός λαός. Πονάει στην αισιοδοξία, τη συνεργασία, το σεβασμό, την κοινωνική συμπεριφορά, το διαχωρισμό ιδιωτικού και δημόσιου βίου, στη σκέψη, στην ορθή κρίση, στις επιλογές, στην αισθητική. Μακρύς ο κατάλογος.
Ο Επίκουρος δεν είναι ένα εκλαϊκευμένο αρθράκι σε περιοδικό κομμωτηρίου, να τον διαβάσεις και να πεις "μωρέ, τι ωραία τα λέει ετούτος δω". Είναι ένας ολόκληρος κόσμος, όχι δύσκολος κόσμος, όχι απλησίαστος, όχι ακαταλαβίστικος.
Διαβάζοντάς τον, μπορεί κάθε αναγνώστης να διακρίνει κάποιες βασικές αρχές που προκύπτουν από τα ελάχιστα κείμενα που σώθηκαν, δικά του ή άλλων Επικούριων. Να μερικές -δέκα για την ακρίβεια- βασικές αξίες του. Στον κόσμο του Επίκουρου:
1. "Ποτέ δεν επιθύμησα να γίνω αρεστός στους πολλούς. Αφ' ενός, δεν κάθησα να μάθω τι αρέσει στους πολλούς κι αφ' ετέρου, τα όσα ήξερα εγώ βρίσκονταν μακριά από τη δική τους αντίληψη"
Στον κόσμο του Επίκουρου, το παιδί έχει δική του προσωπικότητα και ανεξαρτησία σκέψης. Ο μικρός άνθρωπος που διαμορφώνεται δεν πρέπει να μάθει να λειτουργεί με βάση τα κριτήρια των άλλων αλλά με βάση τις δικές του επιθυμίες. Η δημοφιλία πολλές φορές εξελίσσεται σε μέγγενη που δαγκώνει την ελευθερία των επιθυμιών και αναγκών του παιδιού. Αγχώνει, συνθλίβει, άνθρωπο ήρεμο δεν βγάζει το άγχος να αρέσεις. Μια φωτοτυπία των άλλων θα βγάλει για να γίνεται αποδεκτός παντού και να μην έχει άγχος να ψάξει, να ψαχτεί, να αλλάξει.
2. "Δεν το δεχόμαστε πως τα μάτια ξεγελιούνται- γιατί η δουλειά τους είναι να βλέπουν πού βρίσκεται το φως και πού η σκιά. Το αν είναι το ίδιο φως ή όχι, και το αν είναι ίδια η σκιά που μόλις πριν λίγο ήταν εδώ και τώρα είναι εκεί, ή μάλλον, το αν συνέβη αυτό που μόλις είπαμε, αυτό είναι κάτι που θα το ξεκαθαρίσει ο λογισμός. Τα μάτια δεν μπορούν να γνωρίσουν τη φύση των πραγμάτων. Γι αυτό, μη θελήσεις να επιρρίψεις στα μάτια ένα σφάλμα του μυαλού." (Λουκρήτιος).
Στον κόσμο του Επίκουρου, το παιδί βλέπει, σκέφτεται, κρίνει, αξιολογεί. Τα μάτια του βλέπουν, ο νους είναι που σφάλλει ή επιβεβαιώνει. Όταν το είπε ο Μικρός Πρίγκιπας ("την ουσία δεν τη βλέπουνε τα μάτια") τον 20ο αιώνα θρίαμβευσε παγκοσμίως. Αλλά το έχει πει ο Επίκουρος πριν μερικές δεκάδες εκατοντάδες χρόνια, είναι δύσκολο, βαριά φιλοσοφία και ντεμοντέ. Τα μάτια βλέπουν αυτό που βλέπουν. Αν δεν μάθουμε στα παιδιά να κρίνουν και να αξιολογούν αυτό που βλέπουν, τότε θα έχουμε ένα συνεχές προβλημα επιλογών, κρίσεων, αποφάσεων. Ένα παιδί-έφηβο-ενήλικο που βλέπει ο,τι κι άλλοι, κάνει ο,τι κι οι άλλοι, οι πολλοί, αυτοί που του λένε τι πρέπει και τι όχι.
3. "Αυτή και μόνο αυτή είναι η σίγουρη και σταθερή σου ελπίδα για την ανακάλυψη της αλήθειας, κι άλλη δεν υπάρχει, μόνη ελπίδα σου είναι η ικανότητα να κρίνεις και να ξεχωρίζεις το ψέμα από την αλήθεια, και σαν τους αργυραμοιβούς να καταλαβαίνεις ποια είναι τα άξια και τα ανόθευτα και ποια τα κίβδηλα. Κι αν τύχει να αποκτήσεις τέτοια ικανότητα κι επιδεξιότητα, τότε προχωράς στον έλεγχο των όσων λέγονται. Ειδεμή, να ξέρεις πως τίποτα δεν θα εμποδίσει, να σε σέρνει καθένας από τη μύτη η να τρέχεις σαν το πρόβατο πίσω από το βλαστάρι που θα σου τείνουν. Ή πιο σωστά, θα σαι σαν ένα υγρό χυμένο πάνω στο τραπέζι, κι όπου σε σπρώχνει καθένας με το δαχτυλάκι του, θα πηγαίνεις. Ή μα τον Δία, σαν καλαμιά που φυτρώνει στην ακροποταμιά και γέρνει σε κάθε φύσημα του αέρα και σαλεύει ακόμα κι όταν η αύρα είναι ανεπαίσθητη." (Λουκιανός)
Στον κόσμο του Επίκουρου, το παιδί αναζητεί την αλήθεια, βρίσκεται σε διαρκή αγώνα διάκρισής της από το ψέμα. Μια από τις μέγιστες αρετές. Ο άνθρωπος που διακρίνει την αλήθεια από το ψέμα, που αναπτύσσει τους μηχανισμούς εκείνους που θα μειώσουν τις πιθανότητες να πέσει θύμα ενός ψέματος ή ενός απατεώνα. Στα αλήθεια θέλουμε τώρα παραδείγματα απτής εφαρμογής αυτής της αρετής; Έχω ένα: παντού! Δε με ξεγελάς, με προστατεύω.
4. "Η αρχή που θα χρησιμεύει από δω και πέρα για ξεκίνημα, είναι ότι τίποτα δε δημιουργήθηκε από το τίποτα, με θεική θέληση. Πραγματικά, αν κάτι φοβίζει τους θνητούς, είναι που βλέπουν τόσα πολλά να συμβαίνουν στη γη και στα ουράνια και δεν μπορούν να διακρίνουν τις αιτίες. Και βάζουν με το νου τους ότι γίνονται με θεική δύναμη. Γι' αυτό, ξέροντας πως τίποτα δεν μπορεί να δημιουργηθεί από το τίποτα, είμαστε ήδη στο σωστό δρόμο γι' αυτό που αναζητούμε, ώστε να καταλάβουμε από ποια στοιχεία ξεφυτρώνουν τα πάντα και πως τίποτα δεν είναι έργο θεικό."
Στον κόσμο του Επίκουρου, το παιδί γνωρίζει πως ο θεός δεν ρίχνει τον κεραυνό, δεν ταρακουνά τη θάλασσα, δεν φτιάχνει ο,τι χάλασες. Ο φόβος του θεού, το περίφημο "ο θεός με βλέπει και κάτω από την κουβέρτα μου" είναι από τους μεγαλύτερους φόβους που καλλιεργήθηκαν στα παιδιά τους τελευταίους αιώνες. Τα τελευταία χρόνια, αυτός ο φόβος έχει αποδυναμωθεί, δεν παύει όμως να είναι ένας σχεδόν αρχέγονος φόβος με τεράστια ακόμα ισχύ. Να μη φοβόμαστε το θεό δε σημαίνει ότι τον αγνοούμε ή τον υποτιμούμε. Να γνωρίζουμε ότι την καταιγίδα, τον κεραυνό, τη γη που σείεται και τη θάλασσα που ορμά λυσσασμένη στην ακτή, δεν τα στέλνει ο θεός δεν είναι προσβολή ή υποτίμηση αλλά προσέγγιση της αλήθειας. Τα παιδιά πρέπει να μεγαλώσουν με τους νόμους της αλήθειας, της δικαιοσύνης -θεϊκά πράγματα- αλλά όχι με έναν αναίτιο φόβο και απόδοση των πάντων στη θεϊκή θέληση.
5. "Είναι αδύνατο να ζήσεις χαρούμενα, αν η ζωή σου δεν έχει φρόνηση, ομορφιά και δικαιοσύνη. Και είναι αδύνατο να΄χει η ζωή σου ομορφιά, δικαιοσύνη και φρόνηση, αν δεν έχει και χαρά. Όποιος δεν τα διαθέτει αυτά δεν μπορεί να ζει ευτυχισμένα."
Στον κόσμο του Επίκουρου, το παιδί προσπαθεί να έχει φρόνηση ισχυρή. Φρόνηση= ο τρόπος εκείνος σκέψης που οδηγεί σε ένα ευρύτερο δίκτυο συμπεριφορών που διαπνέονται από λογική, σύνεση, σωφροσύνη, ωριμότητα. Αυτός ο τύπος ανθρώπου δεν είναι καθόλου εύκολο θύμα του ψέματος, της αδικίας, των ελαφρών παθών. Αυτόν τον άνθρωπο δεν τον κάνεις εύκολα ό,τι θες, δεν τον πας και τον φέρνεις όπου θες. Πατάει γερά στη λογική. Πατάει γερά σε ώριμες επιλογές. Δεν είναι το παιδί που το παρασέρνεις σε ανούσια ή επικίνδυνα πράγματα.
6. "Αν θέλεις να κυβερνάς τη ζωή σου σύμφωνα με την ανθρώπινη λογική, μάθε πως πραγματικός πλούτος σημαίνει το να αρκούμαστε στα λίγα. Το λίγο ποτέ δε λείπει."
Στον κόσμο του Επίκουρου, το παιδί είναι ολιγαρκές και αυτάρκες, δεν επιζητεί τα πολλά. Όλοι έχουμε δει τον χαρακτηριστικό τύπο του παιδιού που διαρκώς ζητάει. Και τον επίσης χαρακτηριστικό τύπο του γονιού που από τύψεις ή για να πάψει την γκρίνια του παιδιού, συνεχώς δίνει και "ταϊζει". Που νομίζετε ότι οδηγεί αυτή η ιστορία; Ξέρουμε όλοι την απάντηση. Πουθενά.
7. "Είναι ανόητο να ζητάει κανείς από τους θεούς αυτά που μπορεί ο ίδιος να εξασφαλίσει για τον εαυτό του."
Στον κόσμο του Επίκουρου, το παιδί στηρίζεται στις δυνάμεις και την αξία του. Δεν περιμένει από αλλού. Αν μάθεις το παιδί σου να περιμένει τα πάντα από τους θεούς, τότε πιθανότατα φτιάχνεις έναν τεμπέλη με αιτία. Μάθε το παιδί σου να παλεύει, να διεκδικεί, να μάχεται. Τότε, είναι πολύ πιθανό και οι θεοί, οι όποιοι θεοί του, να είναι μαζί του.
8. "Απ’ όλα τα αγαθά που παρέχει η Σοφία, διασφαλίζοντας από κάθε άποψη τον ευτυχισμένο βίο, το μέγιστο είναι η απόκτηση φίλων."
"Μη σε απασχολεί τι τρως και πίνεις, αλλά με ποιους τρως και πίνεις."
"Φίλος δεν είναι ούτε όποιος επιδιώκει διαρκώς το όφελος από μια φιλία, ούτε εκείνος που ποτέ δεν συνδέει το όφελος με τη φιλία."
Στον κόσμο του Επίκουρου, το παιδί έχει φίλους, φτιάχνει φίλους, διεκδικεί φίλους. Να πούμε κάτι για την αξία της φιλίας; Περιττό. Το θέμα είναι όμως ότι πολλά παιδιά δυσκολεύονται να κάνουν φίλους. Άλλα γιατί πραγματικά δεν έχουν αναπτύξει τις δεξιότητες εκείνες, άλλα γιατί αισθάνονται ανασφαλή και άλλα γιατί ταλαιπωρούνται να επιλέξουν φίλους με βάση τα κριτήρια των γονέων τους. Πραγματικό βάσανο!
9. "Κοίτα να συνηθίσεις στην ιδέα ότι ο θάνατος για μας είναι ένα τίποτα. Κάθε καλό και κάθε κακό βρίσκεται στην αίσθηση μας · όμως θάνατος σημαίνει στέρηση της αίσθησης. Γι' αυτό η σωστή εκτίμηση ότι ο θάνατος δεν σημαίνει τίποτα για μας, μας βοηθά να χαρούμε τη θνητότητα του βίου: όχι επειδή μας φορτώνει αμέτρητα χρόνια αλλά γιατί μας απαλλάσσει από τον πόθο της αθανασίας. Δεν υπάρχει, βλέπεις, τίποτα το φοβερό στη ζωή του ανθρώπου που 'χει αληθινά συνειδητοποιήσει ότι δεν υπάρχει τίποτα το φοβερό στο να μη ζεις. Άρα είναι ανόητος αυτός που λέει ότι φοβάται το θάνατο, όχι γιατί θα τον κάνει να υποφέρει όταν έρθει αλλά επειδή υποφέρει με την προσδοκία του θανάτου. Γιατί ό,τι δεν σε στεναχωρεί όταν είναι παρόν, δεν υπάρχει λόγος να σε στεναχωρεί όταν το προσδοκείς. Το πιο ανατριχιαστικό, λοιπόν, από τα κακά, ο θάνατος, είναι ένα τίποτα για μας, ακριβώς επειδή όταν υπάρχουμε εμείς αυτός είναι ανύπαρκτος, κι όταν έρχεται αυτός είμαστε ανύπαρκτοι εμείς."
Στον κόσμο του Επίκουρου, το παιδί δε φοβάται το θάνατο κι αυτό δεν του στερεί τις μεγάλες χαρές της ζωής. Το μεγάλο τέρμα το φοβόμαστε σκεδόν όλοι οι άνθρωποι. Γιατί; Γιατί πολύ απλά κανένας δε μας μίλησε γι' αυτό, κανείς δε μας ετοίμασε για τη ζωή έτσι ώστε να τη ζούμε δίχως να φοβόμαστε το λογικό, αναπόφευκτο σκοτάδι της. Μεγάλη η αρετή του άφοβου ανθρώπου. Αθάνατος δεν υπάρχει. Ο άφοβος μπορεί να υπάρξει.
10. "Γεννηθήκαμε μια φορά και δε γίνεται να γεννηθούμε και δεύτερη, κι είναι βέβαιο πως δεν θα υπάρξουμε ξανά στον αιώνα τον άπαντα. Εσύ όμως, ενώ δεν εξουσιάζεις το αύριο, αναβάλλεις την ευτυχία γι' αργότερα. Κι η ζωή κυλά με αναβολές και χάνεται, κι ο καθένας μας πεθαίνει μες στις έγνοιες."
Στον κόσμο του Επίκουρου, το παιδί σέβεται και απολαμβάνει το μοναδικό και ανεπανάληπτο δώρο της ζωής, της δικής του και των άλλων. "Δεύτερη ζωή δεν έχει" έγραφε πολύ αργότερα ο Οδυσσέας Ελύτης που είχε διαβάσει τον Επίκουρο με το κουτάλι. Ακόμα κι αν είχε, είναι σοβαρή αξία να μεταφέρεις στο παιδί σου αυτή; Κάνε ο,τι θες, στην επόμενη ζωή θα τα διορθώσεις όλα; Εδώ βρίσκονται τα πάντα. Φτιάχνουμε παιδιά που θέλουν να ζήσουν, να απολαύσουν, να δημιουργήσουν, να ευχαριστηθούν. Τώρα, Σήμερα. Εδώ. Δεύτερη ζωή δεν έχει.
Έχω και μια ενδέκατη της τελευταίας στιγμής, λόγω της ημέρας, της παγκόσμιας ημέρας της γυναίκας.
11. «Η γυναίκα σου να σε σέβεται πρέπει και όχι να σε φοβάται, διότι δεν την πήρες για υπηρέτρια, αλλά για σύντροφο στη ζωή.»
Άνευ σχολίου. Τα είπε όλα.
Επίκουρος. Ένα αξιακό σύστημα στο υψηλότερο επίπεδο. Αν ενσωματώσουμε στη ζωή μας και στη φιλοσοφία μας γύρω από τα παιδιά τον κόσμο του ένδοξου Έλληνα φιλοσόφου, θα δούμε τις προσπάθειές μας να αποκτούν ένα θεμέλιο που θα φτιάξει το πιο γερό και όμορφο σπίτι.
Κλείνουμε το άρθρο με τα λόγια ετούτα, από τον σημαντικότερο Έλληνα φιλόσοφο του 20ου αιώνα.
«Ο Επίκουρος δεν ακούστηκε στον καιρό του, αλλά ούτε και οι υστερινοί τον άκουσαν. Κατάκτησε χώρες μεγάλες όσο και οι χώρες του Αριστοτέλη και του Αλέξανδρου, και μας έφτασαν μόνο μισόλογα γι’ αυτόν. Κανείς δεν έγραψε την ιστορία του. Εξαίρεση έξοχη ξεχωρίζει ξεχασμένος ο εξαίσιος Λουκρήτιος.
Οι μισοί από τους ανθρώπους που άκουσαν το όνομα του Επίκουρου, αγαθοί σαν τους μηλοκόπους στη θάλασσα, τόνε πήρανε για ακαμάτη.
Οι άλλοι μισοί, πονηροί και μπαλντατζήδες, ανιχνέψανε σωστά τον επαναστατικό του γόμο. Είδαν και τρόμαξαν τη μελλοντική του συγκομιδή. Και λάβανε μέτρα. Ο αδιάβαγος, είπανε. Ο χοιροβοσκός, ο βοϊδολάτης.
Γρήγορα άρπαξαν τα αξίνια τους και τα άλλα σύνεργα του νεκροθάφτη. Και σκέπασαν το τίμιο σώμα της γνώσης του Επίκουρου στα μαγιάπριλα και στους αηδονισμούς της σιωπής. Η χειροπιαστή στιγμή για τον άνθρωπο χάθηκε μέσα στα μάτια του.
Έτσι στερήθηκε η ανθρωπότητα τη μεγάλη ευκαιρία να εισέλθει στην τροχιά της ειλικρίνειας, της ευθύνης, της εντιμότητας και της εμορφιάς.
Οι σελτζούκοι του ιερατείου, του σχολειού και της πέννας κατηγόρησαν τον Επίκουρο τα πολλά τάχατες.
Πως απλοποίησε τάχατες τον κόσμο, γιατί ονόμασε τη χαρά, την ελαφράδα του και την ευεξία. Πως παραγνόησε τάχατες τη χασοφεγγαριά της ζωής, γιατί αρνήθηκε το κακό, τις συφορές και τη λύπη. Πως εξευτίλισε τάχατες τα ευπρεπή του ανθρώπου, γιατί εκήρυξε:
-Φάγετε και πίετε, και ευφράνθητε• γιατί αύριον αποθνήσκετε.
Πως καταφρόνησε τάχατες τους σοφούς και τους δασκάλους, γιατί παίνεσε την αμεσότητα, τη φρεσκάδα, το βαθύπλουτο κάλεσμα της στιγμής και την αυτογέννητη γνώση. Πως εχλεύασε τα θεϊκά και τα όσια.
Πίσω από τα βλέφαρα του ύπνου του, όσο ο άνθρωπος ζει, αργοσαλεύουν όνειρα, πόθοι, εμορφιές, αλήθειες και πλάνες. Και σαν αποθάνει ο άνθρωπος, στις κόχες των κρανίων που χάσκουν ξελημεριάζουν οι αράχνες, οι σκορπιοί και οι σαύρες.
Εάν δεν είχε φράξει τη φωνή του Επίκουρου ο φόβος, η άγνοια και η μισανθρωπία του ανθρώπου για τον άνθρωπο, η ιστορία θα ‘χε τραβήξει άλλο δρόμο. Αλλά τη γραμμή και την πορεία του κόσμου τη χαράξανε οι ντροπές μας: μια καρδιά που τουρτουρίζει, ένα μυαλό του προβατιού και της ύαινας, και η προέχουσα κοιλιά που τη βουρλίζουν οι βορβορυγμοί της.
Το κατώγι, ο φωταγωγός και το παραπόρτι του σπιτιού μας έκρυψαν την πρόσοψη, το στούντιο και το δώμα. Ήμασταν κάποτε από καλή γενιά. Εμείς οι γύφτοι.
Εάν ο Επίκουρος είχε περάσει –αλίμονο! μόνον οι Μήδοι περνούν-, θα ‘χε κρατήσει στον κόσμο ένα λιτό είδος αντιθρησκείας. Η ενιαία συνείδηση δηλαδή της φυσικής γνώσης, της απλότητας, του σθένους, της εγκαρτέρησης και της κατάφασης. Όλα εκείνα που ο Επίκουρος τα είπε λεβεντιά, και ο Νίτσε στις μέρες μας χαρούμενη επιστήμη και πολλή ανθρωπιά.
Με τον Επίκουρο δόθηκε η ευκαιρία στην ανθρωπότητα να προστατέψει τον άνθρωπο και το μέλλον του από έναν ατλαντικό άχρηστα πράγματα, αθλιότητες, ψεύδη, πλάνες, απάτες, συναξάρια, ιερές συνόδους, βίους αγίων, σκούφους του παπά και του πάπα, εγκλήματα και μάταιη σπατάλη του πνεύματος.
Και η ευκαιρία χάθηκε.»
Δημήτρης Λιαντίνης – "Πολυχρόνιο".
